4. Ogólne zasady tworzenia środowiska dostępnego

Rozdział publikacji: Projektowanie dla wszystkich

4.1. Analiza potrzeb użytkowników

Postępujące współcześnie przemiany demograficzno-społeczne doprowadziły do zmiany rangi problemu funkcjonowania w społeczeństwie grup społecznie słabszych, do których zalicza się osoby niepełnosprawne, starsze i osoby z czasową niesprawnością.
Niemożliwością jest ignorowanie wzrastającej grupy konsumentów i użytkowników mniej sprawnych fizycznie i sprowadzanie ich potrzeb do zaspokojenia podstawowych funkcji. Powszechność zjawiska niepełnosprawności wymaga jego uwzględnienia we wszystkich kierunkach i skalach projektowania przestrzeni miejskiej. Podstawowym kryterium ustalania parametrów przestrzeni miejskiej powinna być szeroko rozumiana "dostępność".
W związku z tym, że człowiek jest zarówno twórcą, jak i odbiorcą architektury - powinna ona zaspokajać jego potrzeby w najbardziej zasadniczym zakresie, a optymalne kształtowanie środowiska powinno odpowiadać potrzebom ludzi o różnych możliwościach fizycznych i psychicznych.

Swobodne poruszanie się po przestrzeni miejskiej, korzystanie z wszelkich przywilejów użytkownika tej przestrzeni, stanowi kwintesencję aktywności w urbanistyce miasta.
Rodzaj nawierzchni dróg, chodników, ścieżek oraz wejść prowadzących do budynków powinien być wygodny i bezpieczny w korzystaniu dla każdej grupy użytkowników.
Szerokość dróg komunikacji powinna być dostosowana do miejsca i przeznaczenia oraz powinna zapewniać wygodę w użytkowaniu.

Analiza stref dostępności powinna odbywać się na każdym etapie kreowania przestrzeni publicznej - począwszy od dostępności środowiska, poprzez transport, komunikację, budynek i najbliższe otoczenie człowieka. Oprócz złożonych kwestii dostępności środowiska "fizycznego", istnieje również bardzo ważna kwestia obejmująca dostęp osób niepełnosprawnych do zasobów informacji i usług. Niedowład organizacyjny oraz brak informacji to także czynniki składające się na niedostępność środowiska.

Hasło głoszone przez orędowników projektowania uniwersalnego brzmi: dobry projekt dla osób niepełnosprawnych jest dobrym projektem dla wszystkich.
Udostępnianie środowiska dla wszystkich użytkowników w zakresie "makro" zakładające, że potrzeby osób niepełnosprawnych będą traktowane na równi z potrzebami osób sprawnych, stanowi kwintesencję dostępności środowiska. Aby urzeczywistnić te działania, należy podjąć interaktywną współpracę specjalistów wielu dziedzin, jest to bowiem długotrwały proces prowadzący do zmian w tendencjach projektowych i globalnej organizacji przestrzeni.

W świetle powyższego projektowanie dla wszystkich powinno być podstawą kształtowania przestrzeni i powinno uwzględniać następujące czynniki konteksturalne:

1. środowiskowe - dostęp do przestrzeni publicznej obecnie niedostępnej,
2. cywilizacyjne - demografia społeczeństw, postęp medyczny, rosnąca mobilność, postulat równości w odniesieniu do niepełnosprawności.

4.2. Dostępność przestrzeni publicznej

Poczucie bezradności wobec dysfunkcji otaczającego nas środowiska uzmysłowiło potrzebę zmian w kreowaniu przestrzeni miasta i obiektu, a zwłaszcza przestrzeni publicznych.
Ze względu na skalę i zakres przeobrażeń cywilizacyjnych potrzebna jest całościowa organizacja przestrzenna miasta, a nie wybiórcze widzenie zjawisk przestrzennych. Problematyka dotyczy uwzględnienia potrzeb tej rosnącej grupy społecznej we wczesnej fazie powstawania projektu, analiz układów przestrzennych pod kątem ich dostępności dla jak największej grupy użytkowników. Kreowanie przestrzeni miejskiej dostępnej dla wszystkich jest, oprócz wielu korzyści socjologicznych, także rentowne ekonomicznie, gdyż minimalizowanie niedogodności związanych z barierami architektonicznymi jest ściśle związane ze wzrostem aktywności wszystkich mieszkańców.

Dostępność przestrzeni publicznej to przede wszystkim czytelna informacja zawarta w otoczeniu i możliwa do odczytania dla jak największej grupy użytkowników.
Odpowiednie oznakowanie ulic, miejsc i obiektów, oświetlenie i sygnalizacja świetlna, iluminacja zabytków, ekspozycja rekreacyjnych terenów miejskich - to tylko niektóre elementy umożliwiające orientację i łatwość poruszania się.

Kluczowe znaczenie w dostępnej przestrzeni miejskiej mają środki masowego transportu, ich koordynacja, integracja różnych systemów transportu (tzw. węzły komunikacyjne) oraz dostępność całej infrastruktury m.in. przystanki, systemy informacji dla pasażerów.

Niewątpliwy wpływ na walory estetyczne otoczenia zewnętrznego mają elementy małej architektury jak np. ławki parkowe, fontanny, pomniki i rzeźby uliczne, latarnie, faktura nawierzchni chodnika i inne, które mogą stanowić punkty naprowadzające, lub też w sposób wyraźny akcentować np. zmianę kierunku ruchu lub informować o przeszkodach.
Szczególnie dla użytkowników z ograniczoną percepcją postrzegania i odczytywania przestrzeni będą stanowić istotną wskazówkę orientacyjną. Człowiek znajdujący się w nieznanym otoczeniu potrzebuje informacji pozwalającej trafić w określone miejsce, a tzw. niewerbalny przekaz architektury może stanowić źródło istotnych informacji o miejscu i terenie.

 Dostęp do plaży i morza zapewniony poprzez dobudowanie drewnianego pomostu, z którego korzystają również matki z dziećmi w wózkach, osoby poruszające się o laskach

Dodatkowymi elementami ułatwiającymi poruszanie się w przestrzeni są pozaarchitektoniczne elementy wspomagające orientację:

• sygnalizacja dźwiękowa (np. naprowadzające sygnały akustyczne przy przejściach dla pieszych),
• sygnalizacja dotykowa (np. zmiana faktury nawierzchni, "pasy prowadzące" na nawierzchniach i ścianach),
• sygnalizacja wzrokowa (np. sygnalizacja świetlna, znaki graficzne, odpowiednie kontrastowanie kolorów),
• informacja słowna (np. przewodniki i mapy akustyczne, syntezatory mowy),
• elektroniczne systemy naprowadzające np. technologie Bluetooth.

Dominanty lub punkty charakterystyczne są elementami ułatwiającymi orientację w terenie, umożliwiają dotarcie do celu lub obranie właściwego kierunku

Odkryte na nowo, holistyczne podejście do budynku i jego systemów przypomina, jak projektować budynki, traktując je jako integrację różnych systemów - zamiast jednego statycznego, w którym poszczególne elementy są od siebie oddzielone.
Pełna koordynacja pomiędzy wszystkimi uczestnikami procesu projektowego (tj. klientami, konsultantami, wykonawcami oraz specjalistami branżowymi) pozwoli na określenie najbardziej optymalnego rozwiązania, jakim jest projekt.
Tylko w przypadku pełnego zsynchronizowania wszystkich elementów składających się na "dostępność" można otrzymać zadowalający efekt.

Założenia koncepcyjne zintegrowanego kształtowania przestrzeni publicznej powinny obejmować:

• przekształcenia przestrzeni miejskiej: elementy układu urbanistycznego, 
• przekształcenia układów komunikacyjnych,
• budownictwo użyteczności publicznej,
• zespoły mieszkalne i budownictwo mieszkaniowe,
• rozwiązania techniczne i technologiczne ułatwiające niepełnosprawnym integrację 
• ze środowiskiem (assistive technology and usability).

4.3. Orientacja w przestrzeni - systemy informacji

Dla wielu osób niepełnosprawnych dostęp do informacji jest tak samo ważny, jak dostęp do budynków. Orientacja w przestrzeni środowiska miejskiego umożliwiona jest poprzez odbiór sygnałów, informacji i elementów charakterystycznych, w głównej mierze architektonicznych.
Wymagania stawiane dla budynków użyteczności publicznej to przede wszystkim czytelna i jasna informacja odnośnie do miejsca, funkcji i elementów otoczenia. Jest to zbiór zasad i wytycznych daleko wykraczający poza rozwiązania wynikające z zasad ergonomii.
Większość użytkowników otrzymuje informacje i kontaktuje się ze środowiskiem za pomocą pięciu zmysłów, są to: słuch, dźwięk, zapach, dotyk i smak.

Na etapie koncepcji założeń projektowych podstawowym warunkiem w przekazie informacji do różnorodnej grupy użytkowników jest:

• określenie zbioru wymagań przestrzennych,
• ustalenie układu przestrzeni,
• znalezienie najlepszych rozwiązań,
• ustanowienie logiki i porządku orientacji przestrzennej,
• czytelność przekazu informacji (instrukcji),
• odpowiednia lokalizacja znaku/sygnału,
• rodzaj sygnału.

Dopiero wtedy powinien nastąpić właściwy proces projektowy, który w sposób szczegółowy określałby parametry techniczne projektu, rozwiązania materiałowe i wykończeniowe.

Około 70-74 proc. informacji płynących z otoczenia dociera do nas za pomocą kontaktu wzrokowego, tylko 10-15 proc. za pomocą słuchu - toteż uzyskanie odpowiedniej informacji przez użytkowników z różną percepcją postrzegania środowiska wymaga określenia zasad projektowych w taki sposób, aby dotrzeć do możliwie jak największej grupy odbiorców.

System informacji o środowisku w większości przypadków polega na informacji wizualnej i dźwiękowej. Systemy te są niestety bezużyteczne dla osób ze sprzężonymi dysfunkcjami - alternatywą są zatem elementy architektury odbierane za pomocą dotyku np. zróżnicowana fakturowo powierzchnia chodnika jest bardzo czytelną informacją dla osoby niewidomej, informuje o przeszkodach czy też przejściach. Niestety mogą się pojawić niebezpieczeństwa, gdyż źle odebrana informacja np. wytyczająca kierunek, czy początek biegu schodów, może stać się zagrożeniem dla życia lub zdrowia osoby niewidomej. Ogarnięcie dużej przestrzeni (np. centrum handlowego) nadmiernie obciążonej informacjami takimi jak tablice reklamowe, znaki informacyjne itp. powoduje w efekcie dezinformację. Przy założeniu, że odbiorcą jest użytkownik słabowidzący, informacje tekstowe pojawiające się na tablicach informacyjnych (np. dworce, lotniska) są bezużyteczne. Toteż niektóre z informacji przekazywanych użytkownikom muszą być duplikowane np. w windzie sygnały dźwiękowe (ilość pięter) i wizualne (nr piętra na ekranie).

1. Systemy ułatwiające orientację w przestrzeni takie jak mapy, plany miasta, plany kondygnacji budynków są zazwyczaj przedstawiane w formie graficznej. Stanowią główny punkt naprowadzający, pomagają w odnalezieniu konkretnego miejsca, odszukaniu miejsca przeznaczenia i określeniu najkrótszej drogi do celu. Możliwość odczytu informacji powinna być zapewniona przez: wzrok, dotyk (alfabet Braille'a), dźwięk (audio). Lokalizacja tych informacji powinna się znajdować w strategicznych miejscach miasta lub budynku.

2. Systemy informacji wizualnej przedstawiane w formie symboli, znaków graficznych, piktogramów i ikon są informacją czytelną dla większości użytkowników. Informacja wizualna pojawia się wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z działalnością człowieka: na autostradach, drogach, w budynkach użyteczności publicznej, wnętrzach czy bankomatach.
To potężne narzędzie przekazu informacji. Poprzez zastosowanie piktogramów możemy uzyskać w budynku prosty i czytelny w odbiorze system nawigacji np. wskazanie wyjść ewakuacyjnych czy dotarcie (ukierunkowanie) do konkretnego celu.

3. Systemy informacji dźwiękowej stosowane są często jako dodatkowe lub wspomagające. Zalecane jako dublowane sygnały wspomagające orientację w dużych przestrzeniach jak np. lotniska, dworce, centra handlowe, gdzie możliwości ogarnięcia przestrzeni wzrokiem są znacznie utrudnione. Stosowane często w urządzeniach wspomagających i elementach małej architektury (przewodniki-odtwarzacze audio, sygnały dźwiękowe na przejściach dla pieszych, bankomaty). Jako nieliczny z systemów ma duże pole zasięgu - stopień słyszalności zależy od natężenia dźwięku, co wykorzystywane jest we wszelkiego typu instalacjach i systemach alarmowych.

 Dezinformacja w przestrzeni - brak systemów oznaczeń ulic oraz elementów naprowadzających i umożliwiających lokalizację

Brak elementów zróżnicowania posadzki, co stanowi utrudnienie orientacji w przestrzeni dla osoby niewidomej

4. Systemy informacji dotykowej w odczytywaniu informacji płynących z otoczenia to przede wszystkim inna struktura nawierzchni lub przedmiotu. Poprzez wszelkiego typu zabiegi (np. zmiana rodzaju nawierzchni, koloru i struktury materiału) można przekazać bardzo czytelną informację dotyczącą odszukania kierunku, zakazu lub ostrzeżenia o niebezpieczeństwie.
Dzięki uniwersalności odbioru, ta forma przekazu jest łatwa w odbiorze dla bardzo dużej grupy użytkowników bez względu na ich stopień niepełnosprawności czy różnice społeczne.

5. Systemy informacji przy użyciu nowoczesnych technologii mogą być stosowane jako wspomagające lub zamienne, zwłaszcza w środowiskach, w których nie jest możliwe zastosowanie innych form przekazu informacji. Technologia oparta jest na zastosowaniu interaktywnych elektronicznych urządzeń nadawczo-odbiorczych dających praktycznie nieograniczone możliwości w przekazie i odbiorze informacji. Elastyczność oraz rozwój technologii Wireless (Bluetooth) pozwala na łatwe dostosowanie praktycznie do każdego urządzenia np. informacja o przejściach dla pieszych, strefy zasięgu Internetu na lotniskach, systemy nawigacyjne.

 Widoczna ze znacznej odległości informacja o miejscach parkingowych dla osób niepełnosprawnych