1. Identyfikacja potrzeb użytkowników

11.10.2004

Jesteś w zasobie archiwalnym naszego portalu. Informacje z tego artykułu mogą być nieaktualne. Polecamy nowsze artykuły na ten temat na naszym portalu. Zachęcamy do skorzystania z naszej wyszukiwarki.

Rozdział publikacji: Projektowanie dla wszystkich

1.1. Zakres pojęcia "niepełnosprawny"

Jakkolwiek jest wiele różnic określających "sprawnych" i "niepełnosprawnych" użytkowników, to tak naprawdę definicja niepełnosprawności jest bardzo płynna i niedająca się jasno sprecyzować. Na przestrzeni życia każdego człowieka pojawiają się momenty mniejszych lub większych możliwości czy też ograniczeń fizycznych. To, co w danym okresie naszego życia jest dla nas łatwo dostępne i oczywiste z punktu widzenia sprawnego użytkownika, za kilka lat może być barierą nie do pokonania. Pomijając dysfunkcje złożone, dysfunkcje z powodów nieszczęśliwych wypadków, jest wiele ograniczeń i zjawisk pogłębiania się dysfunkcji i pogłębiania się niepełnosprawności wraz z wiekiem. Zatem poszukiwanie wspólnego mianownika i optymalne kształtowanie środowiska człowieka w zakresie dostępności są jak najbardziej oczywistą sprawą. Jak w każdej dziedzinie, tu także nie ma rozwiązań idealnych i złotych środków, ze względu na naszą różnorodność kulturową, etniczną oraz postrzeganie człowieka jako niepowtarzalnej jednostki w każdym wymiarze. Toteż etykieta "niepełnosprawny" może przypaść w udziale w każdym momencie i na każdym etapie naszego życia w zależności od środowiska, w którym przebywamy. Zróżnicowanie polega nie tylko na ergonometrycznie ustalonych możliwościach fizycznych organizmu. Jest to również składowa takich czynników jak społeczne, kulturowe, psychiczne, emocjonalne, etyczne uwarunkowania, które mają wpływ na osobistą interpretację postrzegania każdej jednostki.

Podążając za definicją sformułowaną przez Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization's International Classification of Functioning, Disability and Health, 2000 r.):
Osoba niepełnosprawna to osoba o naruszonej sprawności funkcjonalnej lub aktywności życiowej w stopniu utrudniającym pełnienie dla niej właściwych ról społecznych.

Wg powyższej definicji osoby uznawane za niepełnosprawne, to:
- osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich,
- osoby mające trudności w samodzielnym poruszaniu się bez potrzeby użycia urządzeń wspomagających jak np. kula, laska, balkonik etc.,
- osoby starsze (powyżej 60. roku życia),
- osoby małoletnie (poniżej 5. roku życia),
- osoby cierpiące na artretyzm, astmę lub dolegliwości sercowe,
- osoby z dysfunkcją wzroku lub/i słuchu,
- osoby z zaburzeniami osobowości typu delirium, amnezja,
- kobiety w ciąży,
- osoby niepełnosprawne w wyniku nadużywania alkoholu i/lub innych używek np. kokaina, heroina i leki psychotropowe,
- osoby cierpiące na częściową lub całkowitą utratę głosu,
- osoby współczesnej generacji i potencjalnie przyszłe pokolenia narażone na niepełnosprawność z powodu zanieczyszczenia środowiska i/lub z powodu nieodpowiedzialnych działań człowieka w odniesieniu do środowiska i społeczności,

oraz
- osoby łatwo wpadające w panikę w wyniku np. pożaru lub alarmu,
- osoby, włączając strażaków, które ucierpiały podczas i w wyniku pożaru, w wyniku zatrucia substancjami toksycznymi i/lub wysokiej temperatury.

W związku z powyższym w wielu przypadkach wymagania jednostki w stosunku do otoczenia są przeciwstawne. Do głównych kryteriów warunkujących przystosowanie środowiska zurbanizowanego do potrzeb jednostki należą: możliwości swobodnego przemieszczania się, możliwości ruchowe oraz sposób postrzegania i odbioru otoczenia. Mechanizmy poznawcze i percepcyjne środowiska są odmienne np. u osób przewlekle chorych, inne u dzieci, a jeszcze inne u ludzi starszych - a więc uzyskanie tej samej informacji płynącej z otoczenia wymagać będzie zastosowania różnych elementów np. zróżnicowana fakturowo posadzka jest czytelnym komunikatem dla osób niewidomych, a jednocześnie "naprowadza" osoby z zaburzoną orientacją postrzegania przestrzeni. Funkcjonalność otoczenia to również zaspokojenie potrzeb natury psychologicznej i emocjonalnej, możliwość postrzegania otoczenia w kategoriach estetycznych, zapewnienie bezpieczeństwa i spełnienie potrzeby ekspresji własnej osobowości.

W szerokim rozumieniu niepełnosprawność nie ogranicza się tylko do braku dostosowania funkcji fizycznych organizmu. Dlatego też próba sformułowania zasad projektowych, które spełniałyby potrzeby jak największej grupy użytkowników, polegać będzie na wykorzystaniu różnych czynników informujących o odbiorze informacji płynących z otoczenia i wyborze najlepszych rozwiązań przestrzennych oraz elementów architektonicznych, za pomocą których to otoczenie można odczytać.

Powszechnie stosowane określenia stopnia niepełnosprawności odnoszą się do wszystkich rodzajów niepełnosprawności i są zbyt ogólne. Podział niepełnosprawności na poszczególne grupy pozwala uszeregować i usystematyzować potrzeby osób niepełnosprawnych, gdyż inne ograniczenia powoduje np. uszkodzenie narządów ruchu, inne zaś utrata słuchu lub wzroku.
Zestawienie wskazówek dotyczących podziału i klasyfikacji niepełnosprawności ułatwia ogólną orientację w materii projektowej. Przy założeniach projektowych niezbędna jest pełna charakterystyka stopnia ograniczeń i rodzaju niepełnosprawności.

Podstawowe rodzaje dysfunkcji to schorzenia fizyczne, umysłowo-psychiczne, oraz pozostałe i bliżej nieokreślone. Poza wymienionymi są jeszcze sprzężone schorzenia psychofizyczne określające znaczny stopień niepełnosprawności np. ograniczenia wynikające z utraty wzroku przy jednoczesnym ograniczeniu ruchowym.

1.2. Społeczne uwarunkowania niepełnosprawności

W społeczeństwach, które żyją w rozwiniętych gospodarczo krajach Unii Europejskiej, około 15 proc. populacji to osoby niepełnosprawne. Porównawczo, w Polsce aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych wynosi 17,3 proc., w krajach Unii Europejskiej ok. 40-50 proc., jest to spowodowane miedzy innymi nieprzystosowaniem (barierami) w środowisku.

Wg Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2002 roku, liczba osób niepełnosprawnych w Polsce stanowi 5.456,7 tys. osób, czyli 14,3 proc. ludności kraju.
Oznacza to, że co siódmy mieszkaniec naszego kraju jest osobą niepełnosprawną lub za taką się uważa. W stosunku do 1988 roku liczba ta wzrosła o 1.721,2 tys. osób, co stanowi 46,1 proc. ogółu. Osoby niepełnosprawne ze względu na stopień i rodzaj niepełnosprawności stanowią grupę bardzo zróżnicowaną. Toteż określenie potrzeb dotyczących możliwości samodzielnego życia wymaga konieczności zróżnicowania i zindywidualizowania pomocy adresowanej do tych osób.

Wzrastające potrzeby, które niejako wymuszają proces adaptacji budynków i środowiska dla coraz większej grupy użytkowników z mniejszymi lub większymi ograniczeniami, to:
- rosnąca populacja ludzi starszych aktywnych zawodowo i środowiskowo,
- większe wymagania grup konsumentów w związku z postępującymi zmianami środowiskowymi i cywilizacyjnymi,
- aktywność zawodowa i społeczna ludzi z wszelkimi ograniczeniami uznawanymi za niepełnosprawność,
- legislacje prawne gwarantujące i określające prawa osób niepełnosprawnych,
- postęp technologii i związane z tym możliwości adaptacji budynków i środowiska.

W 1993 roku zostały wprowadzone Standardowe Zasady ONZ dotyczące wyrównywania szans osób niepełnosprawnych w celu zapewnienia im takich samych praw, jakie posiadają inni. Standardowe Zasady hołdują idei, że wszyscy obywatele posiadają równorzędną godność osobistą, a zatem takie same prawa. Standardowe Zasady opierają się na tzw. środowiskowej koncepcji utrudnień. Utrudnienia mają miejsce podczas zetknięcia się osoby niepełnosprawnej z jej otoczeniem. W praktyce oznacza to ograniczenie skutków niepełnosprawności i aktywizację osób niepełnosprawnych, które z powodu barier architektonicznych mają trudności z osiągnięciem życiowej samodzielności. To nie człowieka należy dostosować, ale trzeba tak zaplanować otoczenie, aby w jego ramach wszyscy mieli równe szanse.

Można poprawić jakość naszego życia poprzez wyrównywanie szans dla wszystkich przy jednoczesnym respektowaniu ich indywidualności. Wymaga to wysiłku i połączenia wielu grup społecznych. Jest to bowiem długotrwały proces zmiany podejścia do projektowania dla społeczeństwa, które, starzejąc się, ciągle jest aktywne zawodowo i społecznie, doświadczane przez wszelkiego rodzaju niepełnosprawności, począwszy od niesprawności motoryczno-ruchowej (która dotyczy zarówno poruszania w przestrzeni, jak i zakresu ruchu rąk), poprzez wszelkiego rodzaju dysleksje czy zaburzenia narządów wzroku lub słuchu. To, co do niedawna jeszcze było projektowaniem dla niepełnosprawnych, dziś - w dobie starzenia się społeczeństw i postępującej niepełnosprawności - zaczyna być tendencją w projektowaniu architektonicznym i przemysłowym.

1.3. Podstawowe parametry i zakresy ruchu

W poniższym opracowaniu podano ogólne i podstawowe wymiary i zakresy ruchu osoby niepełnosprawnej poruszającej się na wózku oraz ogólne wymiary powierzchni manewrowych różnych grup użytkowników ogólnie ujętych jako mniej sprawnych lub czasowo niesprawnych (osoby starsze, poruszające się o lasce, kobiety w ciąży, osoby z połamanymi kończynami). Zaprezentowane dane wymiarowe mają znaczenie przy projektowaniu rzutów poziomych i pionowych. Warunkują zachowanie bezpiecznych wielkości powierzchni potrzebnych do przemieszczania się, pracy czy też korzystania z najbliższego otoczenia.

Podane wymiary, ze względu na brak cyklicznych uaktualnień parametrów antropometrycznych oraz różnych parametrów sprzętu wspomagającego poruszanie, mogą różnić się i odbiegać od minimalnych (normatywnych) zaleceń projektowych podawanych w różnych opracowaniach.

Dane dotyczące możliwości antropometrycznych osób niesprawnych ruchowo są uśrednione, dotyczy to większości cech np. wysokości płaszczyzny widzenia, możliwości zasięgu kończyn górnych. W odniesieniu do osób poruszających się na wózkach inwalidzkich duży problem stanowi różnorodność dysfunkcji i ograniczeń organizmu, jak również różnorodność sprzętu wspomagającego. Paradoksalnie, osoby mniej sprawne ruchowo - ale wyposażone w lepszy, specjalistyczny sprzęt ułatwiający poruszanie się czy samodzielne funkcjonowanie - mogą być bardziej sprawne od osób o mniejszym stopniu upośledzenia. Np. w przypadku osób używających dużych wózków z napędem elektrycznym, pole manewrowe wózka (obrót) lub jego podstawowy wymiar (długość, szerokość) będą większe niż w ogólnie przyjętych normach. Dotyczy to również strefy pola manewru i zasięgu rąk, strefy zasięgu wzroku i kąta widzenia oka.

Z powodu różnorodnych schorzeń i szerokiej gamy występujących niepełnosprawności, poczynając od motoryczno-ruchowych, poprzez wzrokowe, słuchowe oraz sprzężone dysfunkcje psychofizyczne, należy przy założeniach projektowych dla inwestorów prywatnych brać pod uwagę indywidualne parametry wymiarowe.