3. Uwarunkowania percepcyjne i wymagania użytkowników

Rozdział publikacji: Projektowanie dla wszystkich

Współczesna interpretacja percepcji środowiska przez człowieka znacząco różni się od tradycyjnej. Postępujące okresy rozwoju architektury akcentowały różne elementy składowe i założenia, począwszy od układów przestrzennych poprzez figury i pojedyncze akcenty architektoniczne. Szereg elementów nakładających się na proces poznawczy wynika z percepcji opartej na wielozmysłowym odbiorze otoczenia przez użytkownika. Bezkolizyjne poruszanie się wewnątrz przestrzeni jest zatem czynnikiem wynikającym z powiązań i prawidłowości całego procesu projektowego.

Założenia projektowania dla wszystkich muszą przede wszystkim uwzględniać różnorodność sygnałów odbieranych wrażeniami zmysłowymi takimi jak: wzrok, słuch, dotyk, zapach. Aby ułatwić odbiór informacji korzystne wydaje się wszechstronne zastosowanie tzw. "wyobrażeń zastępczych" jak np.: faktura nawierzchni, sygnały dźwiękowe, dzięki którym osoby z ograniczeniami wzroku bez trudu mogą odczytać przekaz płynący z otoczenia.
Może nim być np. umiejscowienie na mapach i planach miasta symboli określających lokalizację lub oznaczenia, poprzez zmianę faktury, nawierzchni naprowadzające na przystanek lub informujące o zmianie kierunku.

Percepcja oparta na wielozmysłowym odbiorze sygnałów i informacji z otoczenia wiąże się z wieloma uwarunkowaniami, do których zaliczamy: uwarunkowania kulturowe, ideologiczne, środowiskowe czy intelektualne. Toteż ze względu na te czynniki nie można traktować percepcji zmysłowej jako stabilnego punktu odniesienia dla założeń projektowych.
Wielowymiarowy przekaz informacji o budynku czy przestrzeni miejskiej powinien zawierać mniej informacji tekstowych i map, które nie są dostępne i czytelne w odbiorze dla wszystkich, np. oznaczenia kierunku na chodniku poprzez zmianę faktury nawierzchni i dodanie innej, kontrastowej kolorystyki jest łatwe w odczycie dla dziecka, osoby niewidomej, osoby nieznającej topografii miasta, a także dla osoby mającej zaburzenia orientacji w terenie.

3.1. Demografia

W związku z postępem i rozwojem technologii i medycyny, wydłużaniem się życia ludzkiego, proces starzenia się jednostki i wynikające z tego faktu ograniczenia fizyczne nie stanowią o ograniczeniu aktywności społecznej człowieka. Zazwyczaj w grupie użytkowników starszych wiekiem ujawniają się tendencje do ograniczeń słuchowych i ruchowych. Wg badań i statystyk starsi wiekiem mają większe trudności w przyswajaniu nowych umiejętności i zapamiętywaniu, a co za tym idzie trudności w odczytywaniu informacji płynących ze środków przekazu, jakie zapewnia zastosowanie współczesnej technologii. Dodatkowym czynnikiem jest nakładanie się pewnych rodzajów niepełnosprawności wraz z wiekiem np. uszkodzenie wzroku i ograniczenie mobilności lub uszkodzenie narządów ruchu i uszkodzenie słuchu.

Zdolności motoryczne osób starszych ze względu na wiek są coraz bardziej ograniczone, głównie dotyczy to mobilności, zdolności manewrowej kończyn górnych (np. choroby reumatyczne, artretyzm), ograniczenie pola widzenia (np. katarakty, zaćmy) oraz ograniczeń wynikających z chorób ujawniających się w wieku starczym.
W ciągu 20 lat populacja ludzi starszych wzrośnie o 50 proc. Ograniczenie aktywności ruchowej dla grupy użytkowników w wieku 65 lat średnio wynosi 38,8 proc., dla grupy użytkowników w wieku 85 lat i powyżej wzrasta do 56,6 proc. (wg U.S. Census, 2001).

Dla osób starszych wiekiem zakres środków i urządzeń wspomagających, które umożliwiałyby odbiór informacji płynących z otoczenia, wspomagały możliwości orientacji w przestrzeni oraz umożliwiały swobodne poruszanie się, powinien obejmować:

• krótki, czytelny przekaz płynący z instrukcji dotyczących obsługi urządzeń wspomagających i terminali, 
• łatwość obsługi terminali publicznych (np. automaty biletowe, kasowniki),
• ułatwienia wynikające z wykorzystania technologii Bluetooth (np. informacja o lokalizacji w terenie),
• zastosowanie kontrastów kolorystycznych w oznaczeniu urządzeń i budynków w celu łatwej identyfikacji miejsca,
• utworzenie funkcji asystenta w miejscach, w których konieczna jest pomoc osób trzecich,
• antypoślizgowe, antyrefleksyjne nawierzchnie dróg, chodników, podłóg i innych dróg komunikacji poziomej,
• dostosowanie schodów i poręczy (np. przez zastosowanie dodatkowych urządzeń wspomagających takich jak podnośniki krzesełkowe lub platformy transportu pionowego),
• czytelna informacja o zmianie różnicy poziomów (np. oznaczenia kolorystyczne i fakturowe pierwszego stopnia schodów),
• urządzenia wspomagające poruszanie się po dużych przestrzeniach (balkoniki, wózki, etc.) jak np. lotniska, dworce, 
• natężenie światła w polu widzenia powinno być wyrównane poprzez równomierny rozkład jasności,
• oświetlenie punktowe lub podświetlanie obiektów i przedmiotów nie może powodować wrażenia oślepienia.

3.2. Niepełnosprawność wzrokowa

Ograniczona możliwość samodzielnej egzystencji osoby niepełnosprawnej wzrokowo uzależniona jest od stopnia i zakresu danego defektu. Czym innym jest bowiem całkowita utrata wzroku i związane z tym ograniczenia, gdzie rola dotyku i dźwięku przy poruszaniu się zastępuje wrażenia optyczne. Czym innym natomiast są problemy wynikające z ograniczenia ostrości lub zawężenia pola widzenia, gdzie, przy spełnieniu określonych warunków, niepełnosprawność ta nie jest bardzo uciążliwa. W orientacji przestrzennej rola wzroku jest dominująca ze względu na ilość dostarczanych bodźców, wrażeń informujących o skali i rozmiarze przestrzeni oraz funkcji i elementów, które tę przestrzeń tworzą.
Wzrok daje informacje takie jak obraz, wielkość, barwa, ruch, następstwo - co w konsekwencji powoduje przetworzenie danych na określone reakcje u każdego człowieka.

Utrata wzroku powoduje rozległe ograniczenia w różnych dziedzinach życia, w przypadku nałożenia się dodatkowych niepełnosprawności, ograniczenia te powodują, że bez pomocy osoby niewidome nie mogą w pełni wykorzystać pozostałych możliwości. Niewidomi nie mogą uczyć się np. przez naśladownictwo, dlatego też jedną z metod poznawania otoczenia jest dotykowe poznawanie różnych przedmiotów, wrażenia odbierane za pomocą dźwięków czy powonienia. Przy stworzeniu optymalnych warunków w odniesieniu do rozpoznawania miejsca lub przedmiotu, tzw. "wyobrażeń zastępczych" (np. światło, dźwięk, faktura nawierzchni) ograniczenia wynikające z dysfunkcji wzroku można znacznie zminimalizować. Samodzielne poznawanie otoczenia przez osoby niewidome oparte jest również na zasadach i relacjach geometrycznych tzw. metoda "siatki" (odniesienie osi ciała względem wybranego obiektu i poruszanie się w odniesieniu do tych ustaleń po liniach prostopadłych, "ścieżkach") i metoda "perymetryczna" (pery- + gr. metrein "mierzyć"; med. pomiar pola widzenia - na podst. Słownika Wyrazów Obcych, 2001 - j.t. ustalenie punktu centralnego i poprzez ruch po jego obwodzie wytyczenie granicy obszaru wokół tego punktu).

Wg Polskiego Związku Niewidomych (...) Możliwość widzenia w granicach 10 proc. normalnej ostrości daje wielkie możliwości osobie słabo widzącej. Umożliwia to w wielu sytuacjach życiowych samodzielne funkcjonowanie. W warunkach np. dobrego oświetlenia otoczenie może nawet nie zauważać dysfunkcji wzroku. Podobnie ma się sprawa z zawężeniem pola widzenia, gdzie ostrość wzroku może być nawet stuprocentowa. Wzrok taki umożliwia niemal swobodne czytanie i pisanie, oglądanie programów telewizyjnych itp. Trudności wyłaniają się dopiero w dużej przestrzeni, w której osoba słabo widząca doskonale widzi jedne przedmioty i zupełnie nie widzi innych (np. widzenie lunetowe) (...).
Materiały informacyjne PZN

Inna faktura nawierzchni chodnika jako czytelna informacja o "przeszkodzie", lub pobliskiej skrajni chodnika

Według wielu definicji - niewidomą jest osoba zaliczana do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności w związku z uszkodzeniem narządu wzroku.
Takie określenie jest zbyt ogólne, gdyż podziały stopnia niepełnosprawności wzrokowej są bardzo istotne ze względów teoretycznych i praktycznych, a w konsekwencji prowadzą do szczegółowych wytycznych projektowych obejmujących wszystkie grupy.

Ze względu na różnice wynikające ze stopnia niepełnosprawności można stworzyć następujący podział:

• osoby z całkowitym uszkodzeniem wzroku - dysfunkcją obuoczną, to osoby, u których ostrość wzroku nie przekracza 5 proc. normalnej ostrości, oraz osoby, u których pole widzenia zawężone jest do około 20 stopni - widzenie lunetowe,
• osoby, u których ostrość wzroku wynosi od 6 do 10 proc. normalnej ostrości,  oraz osoby z zawężonym polem widzenia do około 30 stopni,
• osoby z obuoczną bezsoczewkowością, osoby jednooczne oraz osoby, których ostrość wzroku w lepszym oku nie przekracza normalnej ostrości,
• osoby nierozróżniające kolorów, tzw. daltonizm,
• osoby z zawężonym polem widzenia,
• osoby z krótko- i dalekowzrocznością.

Zakres środków i urządzeń wspomagających, które umożliwiałyby odbiór informacji płynących z otoczenia i wspomagały możliwości orientacji w przestrzeni oraz umożliwiały swobodne poruszanie się osobom niewidomym lub niedowidzącym powinien obejmować:

• dokumenty, formularze w alfabecie Braille'a, 
• informacje na nośnikach CD, DVD, dyskietkach i innych,
• informacje, instrukcje obsługi w alfabecie Braille''a,
• funkcję asystenta w przypadkach szczególnych,
• różnice natężenia światła w polu widzenia powinny być wyrównane przez równomierny rozkład jasności,
• zmiana faktury nawierzchni dróg, chodników, podłóg i innych płaszczyzn poziomych (inna struktura),
• zmiana faktury nawierzchni dróg, chodników, podłóg i innych płaszczyzn poziomych (inny dźwięk),
•  zmiana faktury nawierzchni dróg, chodników, podłóg i innych płaszczyzn poziomych (dodatkowe elementy i płaszczyzny),
• ułatwienia z wykorzystaniem technologii Bluetooth,
• odbiór i możliwość komunikacji werbalnej,
• lektorów/tłumaczy alfabetu Braille''a,
• serwis telefoniczny jako system wspomagający przekaz innych informacji.

3.3. Niepełnosprawność narządu słuchu

Otaczające nas dźwięki stanowią precyzyjną informację płynącą z otoczenia zwłaszcza w przypadkach braku kontaktu wzrokowego. Informują one o lokalizacji, stanowią źródło informacji, także o zagrożeniach.

System słuchowy człowieka pozwala na odbiór sygnałów od ok. 20 do 20 000 Hz, dzięki temu doznajemy wielu wrażeń dźwiękowych informujących o otaczającej nas przestrzeni. W związku z brakiem słuchu mogą wystąpić trudności w przyswajaniu pojęć i myśleniu abstrakcyjnym - a co się z tym wiąże - zubożenie sfery poznawczej otoczenia. Percepcja osób niesłyszących nastawiona jest na odbiór informacji z otoczenia płynących w głównej mierze ze znaków i symboli, stąd w środowisku, w którym przekaz niewerbalny zdominowany jest przez piktogramy, ikony i symbole, często zdarzają się sytuacje mylnie odczytanych informacji wynikających np. z różnic kulturowych, narodowościowych czy religijnych. Jest to szczególnie istotne w miejscach ogólnodostępnych, o dużym natężeniu ruchu jak np. lotniska, dworce, gdzie znaczenie ma szybkość podejmowanych decyzji odnośnie do lokalizacji w terenie i przemieszczania się. Wspomaganiem dla odbioru bodźców ze środowiska mogą być wrażenia wibracyjne wywołane mechanicznie lub przez zjawiska akustyczne np. telefony komórkowe z opcją odczytania informacji tekstowych.

Dla osób niesłyszących lub niedosłyszących zakres środków i urządzeń wspomagających, które umożliwiałyby odbiór informacji płynących z otoczenia i wspomagały możliwości orientacji w przestrzeni oraz swobodne poruszanie się, powinien obejmować:

• odpowiednią informację w formie pisemnej (broszury, książki, przewodniki),
• tablice/napisy informujące,
• telefony z funkcją audio-visual,
• ułatwienia z wykorzystaniem technologii Bluetooth np. sygnalizatory (przekaźniki) wibracyjne z funkcją Bluetooth,
• systemy alarmowe z funkcją audio-visual,
• lektorów/tłumaczy języka migowego,
• telefony, videofony z opcją teletextu,
• przekaz telewizyjny z opcją tłumaczenia na język migowy,
• informacje tekstowe na wszelkich przekaźnikach (urządzeniach) tv/video.

3.4. Niepełnosprawność motoryczno-ruchowa

Ruch jest czynnikiem zapewniającym człowiekowi wykonanie określonej czynności i warunkującym możliwości kontaktowania się z otoczeniem - dzięki poruszaniu się i wykonywaniu czynności manualnych. Możliwość aktywnego poruszania się osoby cierpiącej na niepełnosprawność motoryczną decyduje o samodzielności i niezależności.

Bariery, na które napotykają osoby poruszające się na wózkach, dotyczą nie tylko dostępności dróg i nawierzchni, ale też całego szeregu detali i składowych elementów architektury takich jak np. dostępność elementów uwzględniających zasięg ruchu rąk osoby na wózku.
Toteż dostępność architektury powinna być ujmowana globalnie, ze szczególnym ukierunkowaniem na elementy wspomagające np. w pokonywaniu różnicy poziomów ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb osób starszych i osób poruszających się na wózkach.

W odniesieniu do niepełnosprawności ruchowej osób poruszających się na wózkach inwalidzkich duży problem stanowi różnorodność dysfunkcji i ograniczeń organizmu, jak również różnorodność sprzętu wspomagającego (gabaryty sprzętu i wspomaganie techniczne). Dlatego też dane podawane w większości opracowań dotyczące możliwości antropometrycznych osób niesprawnych ruchowo należy traktować jako uśrednione.
Dotyczy to większości cech np. wysokości płaszczyzny widzenia, sięgu górnego w chwycie i innych. Dodatkowym elementem, który nie pozwala na uśrednienie danych wymiarowych użytkownika poruszającego się na wózku inwalidzkim, jest sama różnorodność sprzętu.

Różnice te wynikają z dwóch głównych powodów:

a) różnica polegająca na indywidualnych możliwościach ruchowych i zasięgu kończyn górnych. Użytkownicy wózków elektrycznych zwykle mają ograniczony zasięg ruchu ręki w pionie np. - z przyczyn fizycznych - zasięg ręki w pionie sięga 45 stopni,

b) różnica polegająca na zmiennej wysokości siedziska wózka - najczęściej wózka elektrycznego i skutera. Różnice parametrów wymiarowych są większe dla wózków elektrycznych niż dla skuterów, które zwykle służą do pokonywania niewielkich dystansów.

Dla osób z zaburzonymi lub ograniczonymi funkcjami motorycznymi organizmu zakres środków i urządzeń wspomagających, które umożliwiałyby odbiór informacji płynących z otoczenia, wspomagałyby możliwości orientacji w przestrzeni oraz umożliwiały swobodne poruszanie się, powinien obejmować:

• antypoślizgowe, antyrefleksyjne nawierzchnie dróg, chodników, podłóg i innych dróg komunikacji poziomej,
• odpowiednio małe szczeliny w przypadku kratek ściekowych i rynienek deszczowych,
• w przypadku przejść dla pieszych - niwelowanie wysokości krawężnika jezdni do poziomu chodnika,
• odpowiednia szerokość dróg, ścieżek i podjazdów,
• funkcja asystenta w przypadkach szczególnych,
• pochylnie, podjazdy, rampy,
• schody i poręcze dostosowane do potrzeb jak największej liczby użytkowników ze szczególnym uwzględnieniem ludzi starszych,
• czytelna informacja o zmianie różnicy poziomów np. oznaczenia kolorystyczne i fakturowe pierwszego stopnia schodów,
• w przypadkach nieuniknionych należy zapewnić pasywne pokonywanie różnic poziomów,
• dodatkowe urządzenia wspomagające korzystanie ze środowiska np. podnośniki, platformy, etc.,
• drzwi i wejścia z systemem otwierania na fotokomórkę,
• przyciski, kontrolki, włączniki funkcyjne i inne urządzenia wspomagające w optymalnym polu zasięgu rąk osoby na wózku,
• dostępność terminali publicznych np. parkomatów, bankomatów,
• odpowiednie gabaryty wind uwzględniające parametry ludzi poruszających się na wózkach.

3.5. Zaburzenia orientacji

Grupa użytkowników z zaburzeniami orientacji jest trudna do zidentyfikowania, gdyż nie jest ona stricte postrzegana jako odrębna grupa użytkowników niepełnosprawnych. Trudno jest ustalić dokładne dane statystyczne, ponieważ "niepełnosprawność" ta dotyczy wszystkich grup wiekowych, ujawnia się i zanika wraz z wiekiem, dotyczy np. dzieci (mają ograniczony system postrzegania w dużej przestrzeni), osób cierpiących na fobie (np. klaustofobia), osób mających problemy w komunikacji słownej, osób słabo widzących i z uszkodzonym wzrokiem, osób niedosłyszących i niesłyszących, osób zdrowych poruszających się w nieznanym sobie środowisku (potrzebują wtedy pomocy w odnalezieniu kierunku w dużej przestrzeni - np. poprzez system znaków naprowadzających).

Różnorodność potrzeb użytkowników w odniesieniu do sygnałów płynących z przekazu dotyczącego przestrzeni może wydawać się pozornie sprzeczna, gdyż przekaz złożonej informacji dla osoby widzącej może z pozoru wykluczać informację dla osoby niewidomej. Jednakże współczesne zintegrowane systemy informacji (np. tablice informacyjne z opisem słownym, dźwiękowym, graficznym, kolorystycznym, w alfabecie Braille'a) przekazują informacje i umożliwiają swobodną orientację szerokiej grupie użytkowników.
Dzięki dublowaniu informacji na jednym nośniku przekazu uniknąć można nagromadzenia zbyt wielu punktów informacyjnych w jednym miejscu co w efekcie często powoduje dezinformację.
Również system informacji "naprowadzającej" użytkowników poprzez kolorystykę i zmianę struktury nawierzchni w podłodze jest bardzo prostym i czytelnym środkiem przekazu dla większości grup użytkowników, np. przejścia dla pieszych lub "szlaki" - korytarze na lotniskach. W budynkach wielokondygnacyjnych przykładem wykorzystania jako stałego punktu odniesienia w przestrzeni mogą być np. windy lub klatki schodowe.

Analiza eliminacji barier dla użytkowników o różnych możliwościach postrzegania wskazuje na potrzebę wprowadzenia jasności i czytelności układów komunikacyjnych w środowiskach o skomplikowanych układach przestrzennych np. wielkokubaturowych obiektów użyteczności publicznej, gdzie podstawą jest określenie własnego położenia w danym obiekcie.

Orientacja w przestrzeni to umiejętność określenia swojego położenia względem elementów otaczających, którymi mogą być przedmioty, budynki, rośliny np. wysokie drzewa oraz zrozumienie cech punktów charakterystycznych nieznanego otoczenia. Elementy charakterystyczne, które np. są kontrastowe w stosunku do otoczenia, wyróżniają się wielkością, kształtem, funkcją, kolorem, wspomagają orientację w otoczeniu.

System orientacji zasadniczo jest ujmowany jako zmiana (ruch) położenia ciała względem otaczającej go przestrzeni. Organy percepcyjne określane jako mechanoreceptory obejmują m.in. elementy mózgu, ucha, oka, współuczestniczą w powstawaniu pamięci kinestetycznej stanowiącej zapis powtarzanych czynności i odruchów utrwalonych w tzw. napięciu mięśniowym czy odruchach nerwowych. Zmysł kinestetyczny odpowiedzialny jest za poczucie równowagi i związane z tym przetwarzanie informacji płynących z otoczenia takich jak pochyłość, łuk i promień skrętu czy stopień wznoszenia.

Jasność i przejrzystość informacji wewnątrz budynku jest równie ważna jak orientacja w środowisku zewnętrznym, np. ulica, park. Bezkolizyjne poruszanie się wewnątrz przestrzeni jest wynikiem prawidłowego procesu i założeń projektowych. Skala współczesnych obiektów i złożoność funkcji jakie te obiekty mają spełniać oraz skomplikowane układy przestrzenne obiektów użyteczności publicznej powodują, iż bardzo często systemy map lub planów sytuacyjnych budynków są bardzo rozbudowane i nie zawsze czytelne dla każdej grupy odbiorców, np. zbyt duża ilość kolorów na planach sytuacyjnych lub zbyt duża ilość informacji słownej. Dla osób słabo widzących lub niewidomych niezmierne istotne jest łatwe rozpoznanie lokalizacji poszczególnych stref przeznaczenia w budynku. Strefy o analogicznym przeznaczeniu powinny być oznaczane w podobny sposób np. w oparciu o siatkę punktów charakterystycznych.

Jasna i klarowna zasada przestrzennej organizacji otoczenia w budynku jest bardzo istotna w przypadku środowisk nowych i obcych np. lotniska czy dworce, w których dostępność i łatwość odbioru informacji płynących z otoczenia jest czynnikiem warunkującym swobodne i bezkolizyjne korzystanie z tej przestrzeni. W kształtowaniu przestrzeni, z której korzystać będą użytkownicy o różnym przedziale wiekowym, stopniem poznania i odczytywania informacji z otoczenia np. łatwość odczytywania informacji słownej, przekazywanej przez określone schematy, kolory, symbole czy piktogramy. Odbiór otoczenia jest odbiorem wielozmysłowym i na proces poznawczy nakłada się bardzo wiele elementów składowych.

Wysokie budynki widziane z różnych miejsc w mieście są bardzo pomocne przy ustaleniu własnej lokalizacji

Dla osób mających trudności z orientacją lub mających zaburzenia orientacji zakres środków i urządzeń wspomagających, które umożliwiałby odbiór informacji płynących z otoczenia i wspomagały możliwości orientacji w przestrzeni oraz umożliwiały swobodne poruszanie się, powinien obejmować:

• zastosowanie kontrastów kolorystycznych w oznaczeniu urządzeń i budynków,
• wykorzystanie koloru jako charakterystycznej cechy poszczególnych (o podobnej funkcji) obszarów budynku,
• krótki, czytelny przekaz płynący z informacji zawartej na tablicach informacyjnych, mapach i innych,
• elementy i punkty charakterystyczne łatwe do lokalizacji na tablicach informacyjnych i planach miast,
• krótki, czytelny przekaz płynący z instrukcji dotyczących obsługi urządzeń wspomagających i terminali, 
• łatwość obsługi terminali publicznych (np. automaty biletowe, kasowniki),
• ułatwienia z wykorzystaniem technologii Bluetooth, np. lokalizatory w terenie lub elektroniczne systemy naprowadzające,
• charakterystyczne elementy na przecięciu tras komunikacyjnych w budynkach wielkogabarytowych,
• wykorzystanie układu nawierzchni dróg, chodników jako linii naprowadzających (kolor),
• wyczuwalne sprężystości tworzyw w nawierzchniach podług i posadzek w przestrzeniach głośnych,
• dotykowa informacja na klamkach lub uchwytach drzwi prowadzących do zastrzeżonych pomieszczeń, 
• zastosowanie na poręczach wyczuwalnych dotykiem sygnałów o miejscach zmiany kierunku ruchu, kierunek wyjścia i numery kondygnacji,
• wykorzystanie elementów małej architektury jako punktów orientacyjnych (np. zasady dominanty lub powtarzalności takich samych elementów),
• w przypadku przestrzeni budynków wielkogabarytowych, łatwe do odczytania i identyfikacji schematy ciągów komunikacyjnych pionowych i poziomych.