2. Podstawy i regulacje prawne

Rozdział publikacji: Projektowanie dla wszystkich

2.1. Przepisy krajowe ogólne i rozporządzenia wykonawcze

Jest wiele obszarów życia osób niepełnosprawnych związanych z dyskryminacją, które mogą zostać uregulowane poprzez akty prawne, a przestrzeganie ich w znacznym stopniu ułatwi przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych. W ciągu ostatnich lat wprowadzono już wiele norm i aktów prawnych mających usprawnić życie osób niepełnosprawnych w społeczeństwie.

Prawo do prowadzenia niezależnego życia wszystkim obywatelom zapewnia Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej - najważniejszy akt prawny, który w artykułach ustawy zasadniczej (art. 67 ust. 1, art. 68 ust. 3, art. 69) określa prawa niepełnosprawnych obywateli oraz obowiązki władz publicznych wobec nich.

Uchwałą sejmu (Monitor Polski Nr 50, poz. 475 z dn. 13.08.1997 r.) została ustanowiona Karta Praw Osób Niepełnosprawnych potwierdzająca m.in. prawo do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, dostępu do dóbr i usług, dostępu do opieki medycznej, edukacji, zatrudnienia, życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, a w tym:

• dostępu do urzędów, punktów wyborczych i obiektów użyteczności publicznej,
• swobodnego przemieszczania się i powszechnego korzystania ze środków transportu,
• dostępu do informacji,
• możliwości komunikacji międzyludzkiej.

Karta Praw Osób Niepełnosprawnych jest aktem o charakterze deklaratywnym, a więc nie nakłada konkretnych obowiązków wykonawczych na instytucje i urzędy oraz nie daje konkretnych uprawnień.

W Polsce istnieje szereg ustaw zawierających regulacje dotyczące osób niepełnosprawnych, w których poruszane są problemy dotyczące likwidacji barier architektonicznych.
Najważniejsze przepisy i rozporządzenia dotyczące dostosowania obiektów budowlanych dla osób niepełnosprawnych, to m.in.:

Ustawa Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 r. (Dz. U. 03 Nr 207 poz. 2016 z późn. zm.). Podstawowym przepisem poruszającym problem dostępności budynków dla osób niepełnosprawnych jest art. 5 ust. 1 pkt 4 Ustawy Prawo budowlane, wg którego obiekt budowlany wraz ze związanymi z nim urządzeniami budowlanymi należy, biorąc pod uwagę przewidywany okres użytkowania, projektować i budować w sposób określony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych, zgodnie z zasadami wiedzy technicznej, zapewniając niezbędne warunki do korzystania z obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poruszające się na wózkach inwalidzkich.

W rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. 02 Nr 75 poz. 690 z późn. zm.) zawarte są przepisy szczegółowe regulujące dostosowanie budynków dla potrzeb osób niepełnosprawnych. § 54 ust. 2 rozporządzenia stanowi, że w budynku mieszkalnym wielorodzinnym, budynku zamieszkania zbiorowego oraz budynku użyteczności publicznej, wyposażanym w dźwigi, należy zapewnić dojazd z poziomu terenu i dostęp na wszystkie kondygnacje użytkowe osobom niepełnosprawnym.

Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. (Dz. U. 03 Nr 207 poz. 2016) Art. 1 ust. 2 pkt 5 ustawy określa, że w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się wymagania ochrony zdrowia oraz bezpieczeństwa ludzi i mienia, a także potrzeby osób niepełnosprawnych.

Ustawa Prawo o ruchu drogowym z dnia 20 czerwca 1997 r. (Dz. U. 03 Nr 58 poz. 515).

Rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego z dnia 3 lipca 2003 r. (Dz. U. 03 Nr 120 poz.1133).

Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie z dnia
2 marca 1999 r. (Dz. U. 99 Nr 43 poz. 430). Zgodnie z § 44 ust. 6 urządzenia na chodniku, w szczególności podpory znaków drogowych, słupy oświetleniowe należy tak usytuować, aby nie utrudniały użytkowania chodnika w tym przez osoby niepełnosprawne.

Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogowe obiekty inżynierskie i ich usytuowanie z dnia 30 maja 2000 r. (Dz. U. 00 Nr 63 poz. 735).

Ustawa o usługach turystycznych z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz. U. 01 Nr 55 poz. 578 z późn. zm.).

Ustawa Prawo pocztowe z 12 czerwca 2003 r. (Dz. U. 03 Nr 130 poz.1188),

Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 9 stycznia 2004 r. w sprawie warunków wykonywania powszechnych usług pocztowych (Dz. U. 04 Nr 5 poz. 34) nakładają obowiązek zapewnienia możliwości korzystania z usług pocztowych osobom niepełnosprawnym.

Ustawa Prawo telekomunikacyjne z dnia 21 lipca 2000 r. (Dz. U. 00, Nr 73 poz. 852 z późn. zm.).

Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowego zakresu realizacji obowiązku zapewnienia osobom niepełnosprawnym dostępu do usług powszechnych (Dz. U. 02 Nr 237 poz. 2010).

Przy założeniu, że projektowanie i wykonanie budynków użyteczności publicznej jest jednym z najważniejszych czynników determinujących możliwości zawodowego i społecznego uczestnictwa osób niepełnosprawnych - spełnienie potrzeb socjo-ekonomicznych w dużym stopniu uzależnione jest od dostępności budynków i środowiska. Dotyczy to zwłaszcza osób niepełnosprawnych ruchowo i wzrokowo, gdyż to głównie ci użytkownicy ze względu na ograniczenia fizyczne mają największe problemy z bezkolizyjnym poruszaniem się po ulicach i dostaniem się do nieprzystosowanych budynków.

2.2. Akty prawne i rozporządzenia za granicą

Dyskryminacja (lac. discriminatio) - poniżanie kogoś przez odmawianie mu praw, jakie przysługują innym; prześladowanie kogoś bez uzasadnionych przyczyn, a tylko z powodu odmienności jego rasy, narodowości, religii, możliwości fizycznych, itd.
(Słownik Wyrazów Obcych, PWN)

Wzrost ogólnej świadomości dotyczącej istoty potrzeb człowieka jako jednostki spowodował bezprecedensowe przeobrażenia społeczne i podniesienie standardu życia na większości obszarów świata. W ostatnich latach jesteśmy świadkami wzrastającego rozwoju i tworzenia się instrumentów, manifestów, organów władzy i kontroli, których zadaniem jest tworzenie globalnej polityki, ustalanie praw i wytycznych dotyczących dostępności środowiska dla potrzeb osób niepełnosprawnych.

Przykładem Kanady (wg ustanowionej Karty Praw i Wolności - (...) żadne grupy ludzi nie mogą być dyskryminowane z powodu odmiennych możliwości fizycznych) wiele krajów utworzyło zasady, prawa i wytyczne dotyczące równouprawnienia i wyrównywania szans dla osób niepełnosprawnych.

Działania niektórych krajów oparte są głównie na rozszerzaniu informacji, technologii i wykorzystaniu Internetu jako narzędzia wspomagającego i ułatwiającego funkcjonowanie osobom niepełnosprawnym. Inne kraje zajęły się rozwiązaniami ogólnymi bez uwzględniania potrzeb osób niepełnosprawnych artykułowanych jako szczególne. Zakres pojęcia "użytkownik" oparty jest w nich na holistycznym i głęboko humanitarnym podejściu do zagadnienia, zaś polityka państwa prowadzona jest według modelu państwa socjalnego, w którym potrzeby wszystkich mieszkańców - w tym niepełnosprawnych - traktowane są na równych zasadach i z poszanowaniem wszelkich praw.

Australia

Ustanowiona w 1992 roku ustawa Disability Discrimination Act (DDA Act No 135) m.in. określa kategorię "zakresu dostępności" dla obiektów istniejących za pomocą ustalenia "minimalnych wymagań" mających na celu przystosowanie obiektu dla jak największej grupy użytkowników. W ustawie tej znajduje się zapis, w którym mowa o tym, że niemożność dostosowania obiektu dla wszystkich użytkowników nie zwalnia z obowiązku dostosowania go dla maksymalnie największej ilości osób, w tym niepełnosprawnych. Wytyczne dotyczące dostępności budynków i środowiska podają m.in. szczegółowe wyniki badań dotyczące pochylni dla wózków inwalidzkich, umożliwiające projektowanie pochylni w różnych konfiguracjach geometrycznych w odniesieniu do nowo projektowanych obiektów.
Powstały w 2004 roku Age Discrimination (Consequential Provisions) Act zakłada ochronę praw osób starszych wiekiem.

Kanada

Canadian Human Rights Act z 1977 roku stanowi, że wszyscy obywatele powinni posiadać takie same prawa i możliwości do niezależnego życia w społeczeństwie bez utrudnień i bycia dyskryminowanym z powodu różnic rasowych, narodowościowych, religijnych, koloru skóry, statusu materialnego i stopnia niepełnosprawności. Kartą Praw i Wolności - Canadian Charter of Rights and Freedoms (Constitution Act 1982) ustanowione zostały demokratyczne prawa dla wszystkich obywateli, w tym prawo do swobodnego przemieszczania się oraz dostępu do dóbr i usług. W związku ze wzrastającymi potrzebami osób niepełnosprawnych dotyczącymi m.in. zatrudnienia - rząd Kanady ustanowił uchwałę (lipiec 1999 r.) dotyczącą zapewnienia środków technicznych i technologii wspomagających i ułatwiających zatrudnienie osób niepełnosprawnych.

Stany Zjednoczone Ameryki

Filozofia ustawy The Americans with Disabilities Act (ADA) z 1991 roku oparta jest na zasadzie równoprawności różnych potrzeb użytkowników i rozumiana jest jako realizacja praw cywilnych wszystkich obywateli, niezależnie od ich możliwości fizycznych.
Zagadnienia zawarte w tej ustawie poruszają m.in. kwestie zatrudnienia osób niepełnosprawnych, dostępności usług publicznych i transportu, telekomunikacji i innych.
W odniesieniu do instytucji państwowych jedna z głównych zasad stanowi o możliwości korzystania z ulg, programów i działalności instytucji publicznej oraz dostępności wszelkich obiektów użyteczności publicznej dla osób niepełnosprawnych. W przypadku instytucji prywatnych zapis ten stanowi, iż te, które świadczą usługi publiczne, muszą być fizycznie dostępne dla osób niepełnosprawnych. Istotne jest sformułowanie zakładające możliwy i realny zakres dostępności istniejących obiektów. W przypadku wytycznych projektowych z 1982 roku - Minimum Guidelines and Requirements for Accessible Design - określone są precyzyjnie ilości miejsc i stanowisk dla osób niepełnosprawnych np. na parkingach publicznych. Natomiast w ustawie ADA z 1991 r. występują określenia "łatwej dostępności" bez podania parametrów liczbowych. Wytyczne architektoniczne Americans with Disabilities Act Accessibility Guidelines (ADAAG) uchwalone w 1991 roku przez Zarząd ds. Barier Architektonicznych i Transportowych - Architectural and Transportation Barriers Compliance Board (ATBCB) - stanowią pomoc w zakresie projektowania i przystosowywania budynków do potrzeb osób niepełnosprawnych.

W lipcu 2004 roku zostało wydane uaktualnienie oraz uszczegółowienie wytycznych zawartych w Americans with Disabilities Act oraz Architectural Barriers Act.
Zmiany dotyczyły głównie wytycznych odnośnie do sektora publicznego, dostępności budynków oraz transportu i komunikacji. Oprócz szczegółowych wytycznych omawiających np. szerokości wejść do budynków, ramp, miejsc parkingowych, uwzględniono także innowacje technologiczne wspomagające poruszanie się i komunikację osób niepełnosprawnych.

Szwecja

Zgodnie ze szwedzką polityką wobec osób niepełnosprawnych centralne miejsce zajmuje definicja niepełnosprawności oparta na relacji pomiędzy osobami niepełnosprawnymi a ich otoczeniem. Zgodnie z tymi założeniami niepełnosprawność nie jest atrybutem przypisanym danej osobie lecz sytuacji, w której następuje konfrontacja osoby z dysfunkcjami w nieprzystosowanym otoczeniu. W 1981 roku - ustanowionym jako Międzynarodowy Rok Osób Niepełnosprawnych - rząd szwedzki określił szeroko zakrojony plan działań wobec osób niepełnosprawnych, obejmując swymi pracami takie sektory jak edukacja, zatrudnienie, opieka socjalna, kultura i rekreacja, środki transportu. Istotnym czynnikiem w tym procesie przemian jest silny wpływ władzy centralnej, która podejmuje decyzje i ustala kierunki rozwoju. W celu ułatwienia kontaktów pomiędzy władzami a organizacjami zrzeszającymi osoby niepełnosprawne powstały jednostki koordynujące działania na szczeblu regionalnym i lokalnym.

Powołane w 1994 roku Biuro Rzecznika Osób Niepełnosprawnych jest instytucją nadzorującą zagadnienia dotyczące praw i interesów osób niepełnosprawnych. Powstało wiele instytucji i organizacji mających na celu aktywną pomoc i umożliwienie prowadzenia samodzielnego życia osobom niepełnosprawnym. W Szwecji zastosowano odel odejścia od zinstytucjonalizowanych form opieki społecznej, tzw. zakładów specjalnych, na rzecz profilaktyki w ośrodkach pomocy dziennej, specjalnych stanowisk pracy i innych działań mających na celu integrację i aktywny udział osób niepełnosprawnych w życiu społecznym. Szwedzki Instytut Sprzętu Rehabilitacyjnego (Hjalpmedelsinstitut) będący instytucją publiczną na szczeblu krajowym zajmuje się m.in. badaniem, oceną i testowaniem sprzętu pomocniczego oraz prowadzeniem badań rozwojowych.

Strategie Unii Europejskiej

Problematyka osób niepełnosprawnych stała się ostatnio przedmiotem bardzo dużego zainteresowania w krajach członkowskich Unii Europejskiej. Zainicjowany został proces tworzenia przepisów, aktów i legislacji prawnych mających na celu poprawę jakości życia tej grupy społecznej. Obecnie trwają prace nad opracowaniem dla wszystkich państw członkowskich jednolitego prawa dotyczącego osób niepełnosprawnych.
Podstawą tych działań jest tworzenie spójnej polityki społecznej uwzględniającej wszystkie koncepcje niepełnosprawności, dostępność oraz integrację społeczną i zawodową.

W Europie wspólne działania na rzecz poprawy jakości życia i sytuacji osób niepełnosprawnych sięgają lat 70-tych. Rada Ministrów Wspólnoty Europejskiej w 1988 roku ustanowiła Handicapped People in the European Community Living Independently in an Open Society (HELIOS) - program działania mający na celu stworzenie warunków do godnego i niezależnego życia dla osób niepełnosprawnych.

W grudniu 1996 roku członkowie Unii Europejskiej ustanowili Strategie wyrównywania szans dla osób niepełnosprawnych. Rezolucja ta zainicjowała stworzenie procedur oraz polityki wobec osób niepełnosprawnych. Dostępność jest w niej rozumiana jako realizacja programów propagujących dostosowanie otoczenia oraz dostęp do informacji i środków komunikowania się.

Rok 1997 uważa się za przełomowy w podejściu Unii do problematyki z jaką borykają się osoby niepełnosprawne. Uchwalony Traktat Amsterdamski był pierwszym traktatem, w którym kraje członkowskie bezpośrednio zajęły stanowisko w kwestii niepełnosprawności. Nałożono na kraje Unii obowiązek przeciwdziałania dyskryminacji osób niepełnosprawnych (Art.13). Stwierdzono takie uchybienia jak izolowanie osób niepełnosprawnych w zamkniętych środowiskach (szkoły specjalne, zakłady pracy chronionej, etc.), brak podstawowych aktów prawnych sporządzonych w alfabecie Braille'a.

W ramach integracji i rozszerzania świadomości na temat potrzeb osób niepełnosprawnych, uchwałą Parlamentu Europejskiego, ogłoszono rok 2003 jako Europejski Rok Osób Niepełnosprawnych (European Year of People with Disabilities 2003) i podjęto w jego trakcie szereg działań na polu międzynarodowym celem wymiany doświadczeń i wytyczenia wspólnych celów.

Karta Fundamentalnych Praw UE (200/C 364/01), Artykuł 26, zakłada:
Unia Europejska uznaje i respektuje prawa osób niepełnosprawnych do prowadzenia niezależnego życia w pełni autonomicznie i z godnością, udział w życiu społeczności na zasadach równych szans, integrację we wszystkich dziedzinach życia. Rezolucją Parlamentu Europejskiego przyjęte zostały założenia mające na celu pełnoprawne uczestnictwo osób niepełnosprawnych w społeczeństwie obejmujące m.in.: dostęp do informacji, zatrudnienie, dostęp do środowiska, opiekę medyczną oraz edukację.

Współpraca Komisji Europejskiej z krajami członkowskimi w promowaniu uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu społecznym i propagowaniu tej tematyki we wszystkich unijnych inicjatywach zaowocowały szeregiem ustaw i dyrektyw, m.in. wprowadzanie oznaczeń i udogodnień dla osób niewidomych i niedowidzących, wymóg montowania podnośników lub podjazdów w środkach komunikacji publicznej.

Zainicjowanych zostało szereg projektów mających na celu promocję i wykorzystanie Assistive Technology oraz ICT Technology w celu poprawy warunków, jakości życia, niezależności oraz integracji ze społeczeństwem osób starszych i niepełnosprawnych m.in.:

- SATURN (TP 1040) - zwiększenie dostępności do terminali publicznych dla osób niepełnosprawnych i starszych z wykorzystaniem Smart Cards Technology,
- MOBIC (TP 1148) - zagadnienia dotyczące zwiększenia dostępności środowiska dla osób niewidomych i niedowidzących.

W celu propagowania konieczności nowego spojrzenia na problemy, z jakimi borykają się osoby niepełnosprawne, państwa unijne zainicjowały szereg konferencji i międzynarodowych kongresów, aby wypracować najlepsze strategie i drogi rozwoju.

Wielka Brytania

Discrimination Disability Act (DDA) ustanowiony w 1995 roku jest zbiorem założeń i praw odnoszących się do środowiska osób niepełnosprawnych - omawia aspekty dotyczące dyskryminacji z powodu niepełnosprawności lub ograniczeń wynikających z braku dostosowania funkcji organizmu do korzystania ze środowiska. Zawarte w nim wytyczne zawierają m.in. regulacje prawne dotyczące: zatrudnienia, edukacji, łatwego dostępu do środowiska, a w tym zalecenia dotyczące transportu publicznego, taksówek, transportu kolejowego. Disability Rights Commission Act (DRCA) ustanowiony w 1999 roku ma zaś na celu m.in. promocję wyrównywania szans osób niepełnosprawnych i eliminację dyskryminacji tej grupy społecznej. Special Educational Needs and Disability Act (SENDA) utworzony w 2001 roku był odpowiedzią na rosnące potrzeby osób niepełnosprawnych w dziedzinie edukacji, a w szczególności potrzebę zapewnienia szczególnego wsparcia w postaci specjalnie przeszkolonych pedagogów, urządzeń i programów pomocniczych. W ostatnich latach powstało wiele legislacji prawnych, standardów i tzw. Codes of practise mających na celu niwelowanie barier we wszystkich dziedzinach życia i umożliwienie samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie.