Samorząd wobec osób niepełnosprawnych

Środowiska lokalne są najważniejszym i pierwszym czynnikiem inicjującym zmiany społeczne, zmiany mające dalszy, niż tylko lokalny zasięg. Szczególną rolę społeczną odgrywają jednostki pełniące rolę liderów społeczności lokalnych, niejednokrotnie będący animatorami wielu działań mających pozytywny i szeroki wydźwięk społeczny.

Osoby te często wybierane są spośród innych członków środowiska lokalnego ze względu na ich zdolności przywódcze, łatwość komunikowania się, skuteczność w działaniu oraz uczciwość w stosunku do pozostałych a także wiedzę, doświadczenie, umiejętność rozstrzygania problemów. Są to kluczowe cechy lidera dające pewność, że będzie on skuteczny w działaniu i właściwie wywiąże się z powierzonej mu funkcji.

Funkcja lidera związana jest nierozłącznie z wysokim statusem społecznym, prestiżem i uznaniem w grupie.

Oczekuje się, że liderzy będą wykazywali wysoki stopień uspołecznienia czyli ich działania powinny być zgodne z normami wytworzonymi przez tą społeczność, będą głęboko zaangażowani w realizację celów grupowych a więc będą dostrzegali każdy, najmniejszy problem tej grupy i jej poszczególnych członków.

Dla nas istotne jest jak liderzy społeczności lokalnych postrzegają problemy osób niepełnosprawnych i w jaki sposób te problemy rozwiązują.

Pierwszym zagadnieniem istotnym dla sprawy jest sposób postrzegania osób niepełnosprawnych przez przedstawicieli społeczności w której żyją.

Przeprowadzono badanie (wszystkie przytoczone wyniki badań pochodzą z obszaru województwa zielonogórskiego) mające ustalić, kto uważany jest za osobę niepełnosprawną. Większość badanych uznała, że niepełnosprawnością jest:

• ślepota
• paraliż nóg
• upośledzenie umysłowe
• poważna choroba serca
• choroba psychiczna niegroźna dla otoczenia
• widoczne zniekształcenie ciała

Zakres występowania zjawiska niepełnosprawności może determinować zakres udzielanych przez gminę świadczeń na rzecz osób niepełnosprawnych i ich rodzin. Istotna jest więc orientacja liderów pod względem populacji osób niepełnosprawnych w gminie.

Wiedza w tym zakresie wydaje się jednak ograniczona i zawęża pojęcie niepełnosprawności do przypadków najcięższych. Środowisko osób niepełnosprawnych jest więc postrzegane jako bardzo mała grupa ludzi, zmienia się nieznacznie w zależności od wielkości gminy lub podziału miasto - wieś.
Struktura społeczno-demograficzna osób niepełnosprawnych ze względu na jej cechy, np. płci, wieku, wykształcenia, aktywności zawodowej przedstawia się mniej korzystnie niż ogółu ludności w naszym kraju.

Wymienione cechy mają istotny wpływ na stan zdrowia osoby niepełnosprawnej, także na traktowanie jej jako partnera interakcji społecznej.

I tak po przeprowadzeniu badań wśród wybranych liderów środowiska lokalnego, niepełnosprawni w gminie to :

• ludzie młodzi (16,1%)
• ludzie starzy (24,4%)
• tacy i tacy (52,7%)
• trudno powiedzieć (4,8%)

oraz

• kobiety (12,6%)
• mężczyźni (14,7%)
• tacy i tacy (66,8%)
• trudno powiedzieć (5,9%)

Zdaniem przedstawicieli środowiska lokalnego wśród osób niepełnosprawnych prawie połowa to osoby nie mające wykształcenia, mające trudną sytuację materialną.

Oceniono, że około 22,1% osób to osoby niepełnosprawne od urodzenia lub dzieciństwa i około 20% to osoby, które stały się niepełnosprawne w wieku dorosłym.

Przeważa również pogląd, że osoby niepełnosprawne mogą samodzielnie uczestniczyć w życiu codziennym i społecznym (43% respondentów).

Uzyskane wyniki pozwalają scharakteryzować dominujące wśród liderów środowiska lokalnego gmin wyobrażenie o ludziach niepełnosprawnych. Ich zdaniem są to: ludzie niewykształceni, biedni, przeważnie mieszkający z rodzinami, rzadziej samotni, lecz aktywnie uczestniczący w życiu, pracujący, użyteczni.

Wyniki przeprowadzonych badań wskazują jednak, że choć wyobrażenia o ludziach niepełnosprawnych charakteryzują się daleko posuniętą zgodnością wypowiedzi wszystkich liderów - władzy, osób wpływowych i ekspertów, to jednak wykazują pewne zróżnicowania zależne od kategorii lidera, wielkości i rodzaju gminy.

Zauważono związek pomiędzy cechami społeczno-demograficznymi liderów a ich postrzeganiem ludzi niepełnosprawnych. Wyróżniono kilka trendów:

1. Osoby pełniące funkcje kierownicze w gminie, np. wójt, prezydent, sekretarz urzędu miasta, kierownik RUP, dyrektor szkoły - charakteryzuje skłonność do częstszego kwalifikowania poszczególnych rodzajów niepełnosprawności do kategorii "lżejsza niepełnosprawność". Wyjątek stanowią jedynie takie rodzaje niepełnosprawności, jak ślepota, paraliż nóg, gadzie występuje duża zgodność poglądów między liderami pełniącymi różne role zawodowe i społeczne.
2. Kierownicy Ośrodków Pomocy Społecznej, pracownicy socjalni i pielęgniarki środowiskowe zajmujące się osobami niepełnosprawnymi w gminie, a także przedstawiciele mediów (naczelni redaktorzy gazet, radia) prawie dwukrotnie częściej niż inni respondenci kwalifikują poważną chorobę serca i chorobę psychiczną do rzędu poważnych niepełnosprawności.
3. Wraz z wiekiem rośnie wskaźnik wskazań, że poszczególne rodzaje niepełnosprawności należą do kategorii "poważna niepełnosprawność".
4. Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia, w przypadku takich niepełnosprawności jak: poważna choroba serca, ślepota, paraliż nóg, upośledzenie umysłowe, maleje wskaźnik wskazań, że jest to lżejsza niepełnosprawność. Wyjątek stanowią osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym, które w zdecydowanej większości w przypadku wszystkich upośledzeń traktują je jako poważną niepełnosprawność.
5. 1/3 osób z wykształceniem teologicznym i Ľ z wykształceniem pedagogicznym nie uznaje osób chorych na serce za niepełnosprawne.
6. Liderzy legitymujący się pochodzeniem robotniczym częściej niż inni zaliczają poważną chorobę serca do lżejszych niepełnosprawności.

Cechy społeczno-demograficzne liderów nie mają wpływu na postrzeganie wielkości populacji osób niepełnosprawnych.

Ocena sytuacji życiowej osób niepełnosprawnych są bardzo zróżnicowane i wykazują następujące tendencje:

1. Wójtowie i burmistrzowie gmin lepiej niż inni oceniali sytuację zatrudnienia osób niepełnosprawnych, ich udział w działalności społecznej w gminie i możliwości rehabilitacji. Oceny negatywne częściej niż inni wyrażali : w przypadku opinii dotyczącej sytuacji zatrudnienia osób niepełnosprawnych - szefowie komend policji, przedstawiciele mediów, kierownicy ZOZ; w przypadku oceny szans udziału w działalności społecznej w gminie - pielęgniarki środowiskowe, kierownicy ZOZ, inspektorzy w gminie.
2. Kierownicy ZOZ i inni eksperci, wśród których większość stanowili przewodniczący kół samopomocowych, oceniali raczej dobrze możliwości leczenia osób niepełnosprawnych, podczas gdy blisko połowa przedstawicieli mediów, przewodniczących rady miasta lub gminy, księży, kierowników OPS oceniała te możliwości jako złe.
3. Dyrektorzy szkół i przedstawiciele mediów częściej niż wójtowie, burmistrzowie i sekretarze gmin oceniali pozytywnie możliwości kształcenia osób niepełnosprawnych. Oceny negatywne tego wymiaru sytuacji osób niepełnosprawnych częściej wyrażali: kierownicy ZOZ, OPS, RUP, pracownicy socjalni.
4. Możliwości korzystania przez osoby niepełnosprawne z transportu i komunikacji najgorzej oceniali kierownicy wydziałów urzędów miast i gmin, sekretarze gmni, dyrektorzy szkół. Przewodniczący komisji przy radach miast i gmin, kierownicy ZOZ i pielęgniarki środowiskowe.
5. Blisko 50% kierowników OPS oceniało źle możliwości rozrywki i wypoczynku osób niepełnosprawnych , natomiast kierownicy wydziałów w urzędach miast i gmin uznali, że sytuacja w tej sferze nie jest zła.

Pewne różnice w ocenie sytuacji życiowej osób niepełnosprawnych wiążą się z kontaktem liderów z osobami niepełnosprawnymi, ich poziomem wykształcenia i wiekiem, a także wielkością miasta lub gminy jakiej byli przedstawicielami.

Ocena sytuacji życiowej osób niepełnosprawnych wiąże się ściśle z pomocą jakiej mogą oczekiwać ze strony liderów społeczności lokalnych. Pomoc taka może się realizować niemal wyłącznie przez kontakty tych osób z różnymi urzędami i instytucjami.

Ponad połowa liderów lokalnych nie zgadza się z opinią, że osoby niepełnosprawne są szczególnie uciążliwymi interesantami. Respondentów, którzy uważali, że osoby niepełnosprawne zgłaszające się do instytucji są trudnymi interesantami poproszono o podanie przyczyny . W odpowiedzi uzyskano następujące uzasadnienia:

• niepełnosprawni są drażliwi i nerwowi (13,7%)
• niepełnosprawni są nadmiernie roszczeniowi (23,0%)
• niepełnosprawni mają trudny charakter (12,0%)
• niepełnosprawni są mało komunikatywni (4,9%)
• inna odpowiedź (46,4%)

Jednocześnie sprawdzono stosunek urzędników do ludzi niepełnosprawnych i okazało się, że:

• 26,7% urzędników brakuje dobrej woli, wrażliwości, cierpliwości i tolerancji w kontaktach z osobami niepełnosprawnymi
• 28,8% to urzędnicy niekompetentni, nie rozumiejący potrzeb osób niepełnosprawnych
• 13,0% urzędników źle traktowało wszystkich petentów
• 4,1% urzędników jest nadmiernie obciążona obowiązkami i brakuje im czasu
• 27,4% podaje inne przyczyny tej sytuacji.

W sprawie podziału ograniczonych środków na pomoc dla osób niepełnosprawnych połowa liderów wybrała koncepcję równościową i postulowała, aby wszyscy niepełnosprawni otrzymywali jednakową pomoc. Tylko 40% opowiedziało się za pomocą selektywną, ukierunkowaną na rzeczywiste potrzeby środowiska.

O udzieleniu pomocy powinien decydować, zdaniem większości przedstawicieli rodzaj niepełnosprawności, stopień inwalidztwa , sytuacja życiowa w jakiej znajduje się osoba niepełnosprawna.

Ocenie poddano również najpilniejsze potrzeby i problemy ludzi niepełnosprawnych.

Badanie wykazało, że za najważniejsze uważa się zaspokojenie takich potrzeb jak:

• możliwości zatrudnienia 46,9%
• możliwości rehabilitacji 44,8%
• zlikwidowanie barier architektonicznych 38,0%
• możliwości kształcenia 34,9%
• możliwości leczenia 22,1%
• możliwości korzystania z transportu i komunikacji 20,8%
• wyposażenie w specjalny sprzęt 17,2%
• poprawę warunków materialno- finansowych 16,7%
• poprawę warunków mieszkaniowych 13,8%
• możliwości rozrywki i wypoczynku 8,7%
• poprawę warunków pracy 5,7%
• szanse udziału w działalności społecznej 2,5%
• możliwości korzystania z opieki społecznej 1,6%

Podmioty odpowiedzialne za rozwiązywanie problemów osób niepełnosprawnych to przede wszystkim wszystkie szczeble władzy centralnej.

Główną odpowiedzialność ponoszą zdaniem respondentów władze gminy, były one najczęściej wymieniane jako organ właściwy do wychodzenia naprzeciw najpilniejszym potrzebom osób niepełnosprawnych, wymieniono tutaj również władze wojewódzkie jako kolejny, wyższy szczebel w hierarchii instytucji odpowiedzialnych za pomoc.

Szczególną rolę mają stowarzyszenia osób niepełnosprawnych oraz instytucje oferujące pomoc, jako te, które są już ukierunkowane na niesienie szeroko pojętej pomocy osobom niepełnosprawnym.

Jednocześnie obserwując niewielkie wysiłki i zainteresowanie w/w instytucji stwierdzono, że fundusze przeznaczone na pomoc osobom niepełnosprawnym są niewystarczające i nie dają możliwości pełnej realizacji zadań w kategorii pomocy.

Oceniając poziom wiedzy na temat sytuacji osób niepełnosprawnych należy zwrócić uwagę na z jednej strony przeciętą orientację i temacie ,ale również dużą gotowość do podejmowania działań na rzecz środowiska osób niepełnosprawnych.

Opracowanie: Justyna Kaślikowska
 

Liderzy środowiska lokalnego wobec osób niepełnosprawnych, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra 2000r.