Rozdział 1. O badaniach osób niepełnosprawnych

1.1. DEFINICJE

Niepełnosprawność jest poważnym problemem społecznym i zdrowotnym. Przed okresem transformacji w Polsce istniały różne definicje osoby niepełnosprawnej, tworzone na użytek np. orzecznictwa prawnego, spisów ludności, organizacji zajmujących się problemami osób niepełnosprawnych.

W połowie lat 90., po wielu dyskusjach, specjalnie powołany zespół ekspertów zaproponował następującą definicję osoby niepełnosprawnej: niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z przyjętymi normami prawnymi i społecznymi.

Definicja ta stała się podstawą do określenia kategorii osób niepełnosprawnych w ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, obowiązującej w Polsce od 1 stycznia 1998 roku. W rozumieniu tej ustawy do osób niepełnosprawnych należą te osoby, "których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności zdolności do wykonywania pracy zawodowej, jeżeli uzyskały orzeczenie:

1) o zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z trzech stopni niepełnosprawności (znaczny, umiarkowany, lekki),

2) o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy,

3) o rodzaju i stopniu niepełnosprawności osoby, która nie ukończyła 16 roku życia".

Oszacowanie zbiorowości osób niepełnosprawnych umożliwiają badania reprezentacyjne ludności, mające charakter cykliczny lub jednorazowy. Począwszy od 1993 roku, co kwartał opracowywane są informacje o osobach niepełnosprawnych w sensie prawnym, w wieku 15 lat i więcej, na podstawie reprezentacyjnych badań aktywności ekonomicznej ludności prowadzonych przez Departament Pracy w Głównym Urzędzie Statystycznym. W 1995 roku, w ramach Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) przeprowadzono dodatkowo specjalne badanie reprezentacyjne osób niepełnosprawnych na temat ich sytuacji na rynku pracy oraz warunków bytu.

W 1996 roku Departament Badań Demograficznych GUS przeprowadził reprezentacyjne badanie stanu zdrowia ludności Polski i w ramach tego badania dokonano identyfikacji osób niepełnosprawnych zarówno w wieku poniżej 15 lat, jak i w wieku 15 lat i więcej.

W 1997 roku informacje o osobach niepełnosprawnych były zbierane przez Departament Warunków Życia GUS w ramach reprezentacyjnego, wieloaspektowego badania warunków życia ludności Polski.

W badaniach aktywności ekonomicznej ludności przez osobę niepełnosprawną rozumie się osobę w wieku 15 lat i więcej, której status niepełnosprawności został potwierdzony na podstawie obowiązujących unormowań prawnych. Zgodnie z przepisami obowiązującymi w Polsce od 1 stycznia 1998 roku do zbiorowości osób niepełnosprawnych zalicza się osoby, które uzyskały orzeczenie o stopniu niepełnosprawności lub niezdolności do pracy.(...)

1.3. STOPIEŃ i RODZAJE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

Zarówno wiek i płeć człowieka determinują jego podatność na różnorodne choroby, a w konsekwencji wpływają na intensywność następstw przebytych chorób i urazów, czyli przejściową lub trwałą niepełnosprawność. Ustalono, iż zarówno w 1995 roku, jak i w 2000 główną grupę przyczyn niepełnosprawności stanowiły choroby (w ok. 77% przypadków), następnie wypadki, urazy i zatrucia (13%)oraz wady wrodzone (7%), które można włączyć do grupy czynników chorobotwórczych. Taką strukturę przyczyn obserwuje się również przy uwzględnieniu podziału według płci i miejsca zamieszkania. Charakterystyczne jest przy tym, że choroby częściej stanowią główne źródło niepełnosprawności wśród kobiet (różnica porównywanych udziałów wynosi ok. 12 punktów procentowych), zaś wypadki zatrucia i urazy znacznie częściej (ponad dwukrotnie) dotyczą mężczyzn.

Struktura według podstawowych cech demograficznych omawianych podzbiorowości osób niepełnosprawnych jest pochodną wieku w momencie powstania niesprawności. Jak wynika z badania - blisko co dwudziesta osoba stała się niepełnosprawna w dzieciństwie, tj. przed 15 rokiem życia, i co dwudziesta osoba jako niepełnosprawna rozpoczynała dorosłe życie. Najczęściej jednak niepełnosprawność powstaje miedzy 40. a 55. rokiem życia (u blisko co drugiej osoby objętej badaniem). Moment zaistnienia niepełnej sprawności jest różny wśród mężczyzn i kobiet. Kobiety częściej niż mężczyźni stają się niepełnosprawne w wieku poprodukcyjnym, nieco rzadziej w młodszych przedziałach wieku produkcyjnego.

Taką sytuację obserwuje się zarówno w mieście, jak i na wsi. Można sądzić, że ma to związek z różnym dla kobiet i mężczyzn stopniem narażenia na czynniki powodujące niepełnosprawność, płynące ze środowiska życia i pracy, a także odmienną konstrukcją biologiczną organizmu (statystycznie odmienny jest poziom zachorowalności mężczyzn i kobiet). Równocześnie na wsi moment zaistnienia niepełnosprawności częściej obejmuje najstarsze grupy wieku, niż ma to miejsce w mieście (blisko 15% mieszkańców wsi deklaruje, że stało się to w wieku 60 lat i więcej, w mieście analogiczny odsetek wynosi około 11%).

Wśród ogółu osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej dominują osoby mające orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności lub równoważne (41%) i o umiarkowanym stopniu lub równoważne (36%). W zdecydowanej większości (74%) osoby niepełnosprawne mają przyznane orzeczenie w związku z uznaniem przez odpowiedni organ orzekający inwalidztwa jako stanu trwałego.

Co druga osoba niepełnosprawna uważa, że stan jej niesprawności będzie się pogłębiał z wiekiem, natomiast 31% osób ocenia ten stan jako stały. Prawie 7% osób niepełnosprawnych ocenia swój stan jako zmienny w sensie nasilania się bądź ustępowania dolegliwości, a tylko 1% uważa, że niesprawność może się cofać. Co jedenasta osoba niepełnosprawna miała trudności z oceną swego stanu niesprawności. Należy sądzić, iż oceny te w jakiejś mierze mogą mieć wpływ na zachowania osób niepełnosprawnych na rynku pracy.

Najczęściej wymienianymi grupami schorzeń powodującymi niepełnosprawność, zarówno w mieście, jak i na wsi, są choroby układu krążenia (44%) oraz dysfunkcje narządów ruchu (43%). Niesprawność na skutek schorzeń neurologicznych wymieniło ponad 25% ogółu osób niepełnosprawnych. Ponad 13% osób jest niepełnosprawnych na skutek uszkodzeń narządu wzroku, a 6% na skutek uszkodzeń narządu słuchu. Około 8 na 100 osób niepełnosprawnych stanowią osoby ze schorzeniami psychicznymi lub upośledzeniem umysłowym.

Wyniki badania pozwalają również na ocenę stopnia zaopatrzenia osób niepełnosprawnych w sprzęt i przedmioty ortopedyczne oraz skali niezaspokojenia potrzeb w tym zakresie. Ustalono, że trzy czwarte zbiorowości osób niepełnosprawnych nie wymaga zaopatrzenia w przedmioty i sprzęt ortopedyczny. (...)