Pytanie o ubezwłasnowolnienie

Chciałabym zapytać, jak wygląda proces ubezwłasnowolnienia osoby niepełnosprawnej. Chodzi tu o dziadka, który jest sparaliżowany 21 lat, jego żona po udarze nie daje rady się nim zajmować, sama potrzebuje opieki, rodzina nie daje już rady psychicznie i fizycznie. Dziadek nie chce dobrowolnie iść do domu opieki, gdzie miałby lepszą i profesjonalną opiekę, więc czy potrzebujemy go ubezwłasnowolnić i jak to zrobić? 

Szanowna Pani,

o tym, czy dziadek wymaga ubezwłasnowolnienia, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem, powinien zdecydować specjalista i sąd.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie może w sądzie złożyć:

• małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie,
• jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo,
• jej przedstawiciel ustawowy.

Wniosek musi również wskazywać zakres ubezwłasnowolnienia – całkowite lub częściowe, a także uzasadnienie przyczyn złożenia wniosku. Dodatkowe dokumenty, które należy dołączyć do wniosku wynikają z art. 552 § 1 k.p.c., zgodnie z którym:

• jeżeli według wniosku ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego należy przedstawić świadectwo lekarskie wydane przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby;
• jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa – zaświadczenie poradni przeciwalkoholowej;
• jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu narkomanii – zaświadczenie z poradni leczenia uzależnień.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie, jeżeli dotyczy osoby pełnoletniej, dobrze by zawierał wniosek o ustanowienie doradcy tymczasowego. Doradcą tymczasowym jest osoba, która na czas trwania postępowania dba o ochronę mienia i osoby, wobec której toczy się postępowanie. Taką osobą może być osoba z rodziny, która nie wnosiła o ubezwłasnowolnienie, przede wszystkim małżonek, krewny lub inna osoba bliska. Ustanowienia doradcy tymczasowego sąd może dokonać również z urzędu.

Opłata od wniosku o ubezwłasnowolnienie jest stała i aktualnie wynosi 40 zł. W toku postępowania sąd powoła biegłego w celu wydania opinii dotyczącej stanu psychicznego osoby, wobec której prowadzone jest postępowanie. Osoba składająca wniosek, czyli wnioskodawca, ponosi koszty sporządzenia tej opinii, jej koszt to ok. 500-600 zł. Należy jednak pamiętać, że ze względu na trudną sytuację finansową można starać się o zwolnienie od kosztów, w tym celu należy do sądu złożyć stosowny wniosek.

Postępowanie w sprawie o ubezwłasnowolnienie:

W pierwszej kolejności sąd przesłuchuje osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa.

Następnie, osoba, której wniosek dotyczy musi być zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa. Opinia, sporządzona po badaniu, zawiera umotywowaną ocenę zakresu zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie się osoby podlegającej ubezwłasnowolnieniu.
Po zgromadzeniu materiału dowodowego sąd wydaje orzeczenie zawierające informację o zastosowaniu bądź niezastosowaniu ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego wraz z uzasadnieniem. Sąd po wydaniu orzeczenia z urzędu przesyła odpis prawomocnego postanowienia, którym orzekł ubezwłasnowolnienie, do sądu opiekuńczego. Ma to miejsce, ponieważ to sąd opiekuńczy decyduje o ustanowieniu opiekuna lub kuratora. To, że sprawą ubezwłasnowolnienia zajmują się w sumie dwa sądy powoduje, że przeciętnie trwa to od 3 do 6 miesięcy, w warunkach pandemii, niestety, dłużej.
Należy podkreślić, że gdy ustaną przyczyny ubezwłasnowolnienia sąd na wniosek uchyla ubezwłasnowolnienie. Sąd może także zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia stanu osoby ubezwłasnowolnionej, także ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite.

Rodzaje ubezwłasnowolnień:

Ubezwłasnowolnienie całkowite:

• ukończone 13 lat,
• choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne,
• niemożność kierowania swym postępowaniem.

Wszystkie powyżej wskazane przesłanki muszą wystąpić łącznie.

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie zostaje pozbawiona zdolności do czynności prawnych. Opiekun osoby ubezwłasnowolnionej  sprawuje pieczę nad osobą ubezwłasnowolnioną, zarządza jej majątkiem, a także reprezentuje ją wobec osób trzecich (np. składając oświadczenia woli). Funkcję tę powinien sprawować małżonek, ojciec lub matka, a w przypadku braku tych osób – inna osoba, np. dalszy krewny.

Ubezwłasnowolnienie częściowe

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo posiada ograniczone zdolności do czynności prawnych. Z przytoczonego przepisy wynika, że w celu ubezwłasnowolnienia częściowego osoby muszą zajść łącznie następujące przesłanki:

• pełnoletność,
• choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne,
• stan osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego,

Dla takiej osoby ustanawia się kuratora, który prowadzi jej sprawy.

Kurator wyraża zgodę na dokonywanie czynności prawnych przez ubezwłasnowolnionego. Jego głównym zadaniem jest dbać o to, by ubezwłasnowolniony miał zapewnione środki do życia, opiekę lekarską, sam sobie nie szkodził i nie stwarzał zagrożenia dla innych, albowiem osoba ubezwłasnowolniona częściowo może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego.

W przypadku ubezwłasnowolnienia dziadka, w sytuacji gdy nie może zaspokoić podstawowych potrzeb i nie ma możliwości korzystania z opieki innych a potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, przyjęcie do domu pomocy społecznej, może odbyć się bez jego zgody, a za zgodą jego przedstawiciela ustawowego, wymaga to jednak orzeczenia sądu opiekuńczego o przyjęciu do takiej placówki. Trzeba jednak pamiętać, że zapadł wyrok Trybunału Konstytucyjnego, który stanowi, że możliwość udzielenia przez sąd zezwolenia opiekunowi na umieszczenie w DPS osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej, z całkowitym pominięciem jej decyzji (zakładając, że osoba ta jest zdolna do jej komunikowania) jest niezgodna z konstytucją.

W związku z tym, sąd opiekuńczy, w wypadku wystąpienia przez opiekuna z wnioskiem o zezwolenie na umieszczenie ubezwłasnowolnionego dziadka w DPS, nie może pominąć zapatrywania w tej kwestii samego zainteresowanego czyli dziadka (gdy będzie zdolny do wyartykułowania swojego zdania).

Podstawa prawna: Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 r. Wyrok TK z 28 czerwca 2016 r., sygn. akt TK 31/15

Z poważaniem,

Anita Siemaszko, prawnik