Prawo

Rozdział publikacji: ABC...dla architekta

Równość wszystkich obywateli wobec prawa zagwarantowana jest zarówno w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, jak i w Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych. Z obydwu tych aktów wynika, ze nikt z żadnej przyczyny, a więc także z powodu niepełnosprawności fizycznej, psychicznej lub podeszłego wieku nie może być dyskryminowany. Wszyscy mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia prywatnego, zawodowego i społecznego w środowisku bez barier utrudniających wygodne mieszkanie, wykonywanie zawodu, zabawę i wypoczynek; bez barier nie tylko utrudniających, ale czasem wręcz uniemożliwiających dowolny wybór miejsca nauki i pracy, bezpieczne przemieszczanie się i korzystanie ze środków transportu. W Konstytucji zapisano też, że "każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub inny organ administracji publicznej orzekł ostateczne o jego prawach określonych w Konstytucji". Oznacza to, że jeśli przepis jakiejś ustawy nie jest zgodny z Konstytucją, bo na przykład narusza lub ogranicza prawa osób niepełnosprawnych, to można go zaskarżyć do sądu lub innego odpowiedniego organu.

Problemy osób starszych i niepełnosprawnych oraz dostosowanych do ich wymagań obiektów budowlanych, uniemożliwiających im aktywne życie, były przez lata marginalizowane. Uważano, że osoby niepełnosprawne to znikoma część "zdrowego społeczeństwa". W ostatnich latach sytuacja stopniowo ulega zmianie.

W wielu polskich ustawach i rozporządzeniach wykonawczych zawarte są szczegółowe przepisy określające prawa i obowiązki osób starszych i niepełnosprawnych, zasady uwzględniania ich wymagań oraz warunki, jakim powinny odpowiadać dostosowane do tych wymagań budynki, pomieszczenia, urządzenia itd. Do stosowania tych przepisów i spełnienia określonych w nich warunków zobowiązani są wszyscy uczestnicy procesu inwestycyjnego, to znaczy projektanci, inwestorzy, wykonawcy i nadzór budowlany.

OBOWIĄZAK UWZGLĘDNIANIA WYMAGAŃ OSÓB STARSZYCH I NIEPEŁNOSPRAWNYCH PRZEZ PROJEKTANTÓW, INWESTORÓW, WYKONAWCÓW, NADZÓR BUDOWLANY I ZARZĄDZAJĄCY

Obowiązek uwzględnia wymagań osób niepełnosprawnych przez projektantów i wykonawców dotyczy planowania, projektowania i realizacji zarówno nowych inwestycji, jak i remontów, i modernizacji.

W ustawie zagospodarowaniu przestrzennym, mającej podstawowe znaczenie przy ustaleniu przeznaczenia i zagospodarowania terenów (miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego), powiedziani jednoznacznie, że w opracowaniach tych poza wymaganiami ochrony środowiska przyrodniczego, zdrowia oraz bezpieczeństwa ludzi i mienia, uwzględniać należy wymagania osób niepełnosprawnych (art. 1 ust. 2 pkt 3).

Z kolei z prawa budowlanego wynika obowiązek, by obiekt użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego projektować, budować i utrzymywać w sposób zapewniający niezbędne warunki do korzystania z niego przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poruszające się na wózkach inwalidzkich (art. 5 ust. 1 pkt 3). Obowiązek ten nie dotyczy budownictwa jednorodzinnego. Projekt architektoniczno-budowlany obiektu użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego powinien zawierać (oprócz innych) opis dostępności dla osób niepełnosprawnych. Również w rozporządzeniu w sprawie zakresu i formy projektu budowlanego zapisano, że opis techniczny obiektu użyteczności publicznej i budynku mieszkalnego wielorodzinnego powinien określać sposób zapewnienia warunków niezbędnych do korzystania z tego obiektu przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poruszające się na wózkach inwalidzkich.

Rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, stanowi m.in. że budynki i związane z nimi urządzenia, a także usytuowanie ich na działce budowlanej oraz gospodarowanie działek przeznaczonych pod zabudowę, muszą spełniać warunki zapewniające korzystanie z nich przez osoby niepełnosprawne, także poruszające się na wózkach inwalidzkich. Przepisy rozporządzenia muszą być stosowane przy projektowaniu i budowie, a także odbudowie, rozbudowie, nadbudowie, przebudowie oraz przy zmianie sposobu użytkowania budynków. Niestety, na gruncie naszego prawa, nie ma jak dotąd obowiązku przystosowania istniejących obiektów budowlanych do wymagań osób niepełnosprawnych tylko ze względu na konieczność samego ich przystosowania, tak by te osoby mogły z nich korzystać.

Sformułowane w rozporządzeniu wymagania dotyczą budynków mieszkalnych wielorodzinnych oraz zamieszkania zbiorowego, użyteczności publicznej, pomieszczeń mieszkalnych, użytkowych i pomocniczych, a także najbliższego otoczenia budynków, tj. dojść i dojazdów oraz urządzeń.

Analogiczne rozporządzenia, dotyczące dróg publicznych oraz drogowych obiektów inżynierskich (mostów, tuneli), zobowiązują do zapewnienia podanych warunków uwzględniających wymagania niepełnosprawnych użytkowników.

Jak wynika więc z przytoczonych wyżej przepisów, obowiązkiem wszystkich uczestników procesu projektowo-inwestycyjnego, a także administrujących, zarządzających i eksploatujących jest zapewnianie osobom starszym i niepełnosprawnym, w tym także poruszających się na wózkach inwalidzkich, możliwości korzystania z obiektów budowlanych. Przy czy przez określenie "obiekt budowlany", zgodnie z ustawą Prawo budowlane i w świetle konieczności spełnienia wymagań dostępnych dla osób niepełnosprawnych, należy rozumieć budynki (mieszkalne wielorodzinne i użyteczności publicznej) wraz z instalacjami i urządzeniami technicznymi, budowle tj. drogi, mosty, tunele, nadziemne i podziemne przejścia dla pieszych oraz obiekty małej architektury służące między innymi codziennej rekreacji i utrzymaniu porządku (np. śmietniki przydomowe).

PRZED BUDYNKIEM I W BUDYNKU
bezpośrednie otoczenia, dojścia piesze, wejścia, bramy, furtki, drzwi wejściowe, miejsca rekreacji, schody, pochylnie, balustrady, poręcze, windy, zsypy

Zgodnie z rozporządzeniem dotyczącym warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, co najmniej jedno dojście powinno zapewniać osobom niepełnosprawnym dostęp do wejść do budynku mieszkalnego wielorodzinnego, zamieszkania zbiorowego i użyteczności publicznej - do całego budynku lub tych jego części, z których osoby te mogą korzystać.

Określone także zostały, w zależności od ich usytuowania, minimalne wymiary miejsc postojowych dla samochodów niepełnosprawnych mieszkańców, gości i korzystających z obiektów użyteczności publicznej.

Podobne są też warunki i parametry, jakie powinny spełniać, dostosowane do wymagań osób niepełnosprawnych, także na wózkach inwalidzkich - bramy, furtki, drzwi (zewnętrzne i wewnętrzne) oraz pomieszczenia wejściowe w budynkach. Wymóg przystosowania wejść dla osób niepełnosprawnych nie dotyczy jednorodzinnych budynków mieszkalnych, budynków rekreacji indywidualnej oraz budynków specjalnych n. więzień, zakładów poprawczych.

W budynkach użyteczności publicznej pomieszczenia ogólnodostępne ze zróżnicowanym poziomem podłóg powinny być przystosowane do ruchu osób niepełnosprawnych. Natomiast wszystkie drzwi, których skrzydła wykonane są ze szkła lub innego przezroczystego materiału, powinny być oznakowane w sposób widoczny i zapewnić bezpieczeństwo w przypadku stłuczenia.

W zespole zabudowy wielorodzinnej na terenach zieleni przydomowej należy przewidzieć miejsca rekreacji i odpoczynku dostępne dla osób starszych i niepełnosprawnych, także poruszających się na wózkach inwalidzkich.

W budynku mieszkalnym, zamieszkania zbiorowego oraz użyteczności publicznej, w których znajdują się dźwigi, należy osobom niepełnosprawnym zapewnić do nich dostęp i dojazd na wszystkich kondygnacje. W budynku mieszkalnym nie wyposażonym w dźwigi należy zaś zapewnić możliwość wykonania pochylni lub innego urządzenia umożliwiającego dostęp przynajmniej do mieszkań położonych na parterze. W projektowanych budynkach zamieszkania zbiorowego lub użyteczności publicznej, niewymagających wyposażenia w dźwigi, należy zainstalować urządzenia techniczne, zapewniające osobom niepełnosprawnym dostęp na kondygnacje z pomieszczeniami przez nie użytkowanymi.

W rozporządzeniach o budynkach, o drogach, a także o obiektach inżynierskich określono wymagania odnośnie do schodów, stopni i pochylni związanych z budynkami, chodnikami, przejściami przez jezdnie oraz mostami, kładkami i tunelami dla pieszych. O ile podane w tych rozporządzeniach parametry - wymiary pochylni i spoczników - dotyczą ich szerokości i nachyleń (mimo pewnych różnic) uwzględniają wymagania osób niepełnosprawnych, o tyle poważne zastrzeżenia budzą dane odnośnie do schodów w budynkach i pomieszczeniach o różnym przeznaczeniu oraz w przejściach bezkolizyjnych itp., a zwłaszcza dotyczące wysokości stopni i ich liczby w biegu schodów. Różnią się one znacznie od odpowiadających wymaganiom osób starszych i niepełnosprawnych, a także zalecany w normach i przepisach innych krajów, nie tylko europejskich. Warto jednak pamiętać, że w polskich rozporządzeniach określa się maksymalna wysokość stopnia (np. 17,5 cm dla schodów stałych w budynkach mieszkalnych wielorodzinnych, zamieszkania zbiorowego oraz użyteczności publicznej), co nie oznacza, że taka musi być. Wysokość stopnia może być mniejsza i trzeba tego żądać, pamiętając, że dla wszystkich, a zwłaszcza dla osób starszych, wygodny jest stopień wysokości 14-15 cm.

Zainstalowanie w budynkach schodów lub pochylni ruchomych nie zwalnia z obowiązku zastosowania schodów lub pochylni stałych (§ 67). Jest to bardzo istotne ze względu na fakt, że ruchome nie są odpowiednie dla osób starszych, niepełnosprawnych poruszających się za pomocą lasek, kul, balkoników czy wózków inwalidzkich. Słusznie też zabraniania stosowania schodów zabiegowych i wachlarzowych oraz stopni z noskami i podcięciami w zakładach opieki zdrowotnej, a także budynkach zamieszkania zbiorowego, przeznaczonych dla osób starszych i niepełnosprawnych.

W innych krajach zabrania się stosowania takich schodów i stopni także w budynkach mieszkalnych wielorodzinnych i użyteczności publicznej. W pierwszych mieszkają, a z drugich korzystają przecież także osoby starsze i niepełnosprawne. W świetle tego, że osoby starsze i niepełnosprawne powinny mieć możliwość korzystania na równi z innymi ze wszystkich urządzeń i obiektów, ewenementem jest zapis w rozporządzeniu dotyczącym obiektów inżynierskich, który dopuszcza stosowanie schodów kręconych oraz zabiegowych, funkcjonalnie, mówiąc jednocześnie, że stopnie schodów powinny być bez nosków i nasunięć. Istotne dla bezpieczeństwa osób starszych i niepełnosprawnych, w tym słabowidzących i niewidomych, jest też odpowiednie do ich wymagań rozwiązanie balustrad i poręczy przy schodach i pochylniach. W obydwu rozporządzeniach dotyczących zarówno budynków, jak i obiektów, a więc przejść nadziemnych i podziemnych dla pieszych, dojść na mosty itp., zawarte są zapisy zobowiązujące do stosowania balustrad i poręczy przy wewnętrznych i zewnętrznych schodach i pochylniach (w zależności od ich wysokości i szerokości). Określone zostały też wymagania odnośnie do sytuowania, wysokości i kształtu poręczy wzdłuż schodów, pochylni i spoczników, które jednak nie w pełnym zakresie uwzględniają wymagania osób niepełnosprawnych.

W rozporządzeniu dotyczącym obiektów zwraca się ponadto uwagę na powinność stosowanego, ze względu na bezpieczeństwo osób słabowidzących i niewidomych, wykończenia odpowiednich powierzchni schodów i pochylni (§ 134). Ponadto tu generalne zasady zastosowania koloru i faktury w sposób pozwalający uzyskać wizualna i dotykową (wyczuwaną laską i butami) informację o zmianie warunków na drodze pieszego. Uwzględniono również obowiązek zapewnienia dostępu do miejsc gromadzenia opadów stałych i urządzeń zsypowych.

W MIESZKANIU
pomieszczenia mieszkalne i pomocnicze

W rozporządzeniu w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie określono minimalne szerokość pokoi sypialnych i kuchni w budynkach wielorodzinnych. Wymiary sypialni zależne są od liczby osób z nich korzystających (np. dla jednej osoby szerokość co najmniej 2,2 m), wymiary kuchni zaś od wielkości mieszkania (liczby pokoi). Podana minimalna szerokość kuchni w mieszkaniu jednopokojowym budzi, niestety, zastrzeżenia. Określono, ze "powinna wynosić co najmniej - 1,8 m". Może więc być większa. Przy standardowych wymiarach sprzętów i mebli kuchennych oraz tradycyjnym ich ustawieniu wzdłuż ściany, osoba na wózku nie będzie mogła swobodnie obracać się w pomieszczeniu, którego szerokość w świetle ścian będzie taka, jak określono w tym rozporządzeniu. W przepisach innych krajów minimalna szerokość kuchni to 2,1 m.

Zgodnie z przepisami rozporządzenia, przedpokój i korytarze stanowiące komunikację wewnętrzną w mieszkaniu powinny mieć zapewniony kształt i wymiary takie, aby możliwe było przeniesienie chorego na noszach oraz wykonywanie manewrów wózkiem inwalidzkim w miejscach zmiany kierunku ruchu. Korytarze stanowiące komunikację wewnętrzna w mieszkaniu powinny mieć szerokość w świetle co najmniej 1,2 m, z dopuszczeniem miejscowego zwężenia do 0,9 m, na długość korytarza nie większej niż 1,5 m. Podane szerokości drzwi wejściowych do mieszkania (co najmniej 0,9 m) i drzwi wewnętrznych w mieszkaniu (co najmniej 0,8 m) zapewniają swobodne korzystanie z nich przez osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich.

W rozporządzeniu o budynkach podano wymagania i parametry techniczne dotyczące pomieszczeń higieniczno-sanitarnych zlokalizowanych w budynkach mieszkalnych wielorodzinnych i obiektach użyteczności publicznej, tj. łazienek, ustępów, umywalni i natrysków przystosowanych do wymagań osób niepełnosprawnych. Zgodnie z rozporządzeniem, na każdej kondygnacji co najmniej jedno z ogólnodostępnych pomieszczeń higieniczno-sanitarnych powinno być przystosowane dla osób niepełnosprawnych. Przystosowana powinna być też co najmniej jedna kabina w ustępie publicznym. Ponadto określono wymagania przestrzenne, jakie muszą być spełnione, aby w pomieszczeniach można było manewrować wózkiem inwalidzkim, a także zasady odpowiedniego ich urządzenia i wyposażenia. Podane zostały też odpowiednie wymiary kabin natryskowych, ustępowych i drzwi.

ULICE
chodniki, przejścia przez jezdnie, sygnalizacja dźwiękowa, stanowiska postojowe, wysepki przystankowe

W rozporządzeniu w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie, zapisano, że urządzenia i obiekty (podpory znaków drogowych, słupy oświetleniowe) znajdujące się na chodniku należy tak umieszczać, aby nie utrudniały użytkowania chodnika przez osoby niepełnosprawne. W rozporządzeniu  dotyczącym warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, podano wymagania odnośnie do usytuowania, wykonania i zamocowania tablic informacyjnych, gablot reklamowych, wystaw sklepowych, daszków, balkonów, zewnętrznych schodów i pochylni, wpustów kanalizacyjnych itp. tak, aby nie stanowiły zagrożenia bezpieczeństwa dla pieszych, użytkowników budynków i osób trzecich, w tym osób z dysfunkcja narządu wzroku. W rozporządzeniu w sprawie warunków technicznych i ich usytuowanie, a także w rozporządzeniu w sprawie w warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogowe obiekty inżynierskie i ich usytuowanie, sformułowano też wymagania odnośnie do maksymalnego, ze względu na osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich, pochylnia podłużnego chodników, ciągów pieszych i pochylni, a także wskazania konieczności stosowania nawierzchni szorstkich oraz nawierzchni odróżniających się kolorem i fakturą. Te ostatnie - ze względu na osoby słabowidzące i niewidome.
Niestety, w obu ww. rozporządzeniach podano, że szerokości przeznaczonego wyłącznie dla ruchu pieszego chodnika, ciągu pieszego, dojścia do budynku nie powinny być mniejsze niż 1,5 m. Z przepisów innych krajów wynika, że minimalna szerokość chodnika (ciągu pieszego, ścieżki) zapewniająca wygodne i bezkolizyjne poruszanie się wszystkich pieszych, w tym osób na wózkach inwalidzkich, to 2 m. Dopuszcza się przy tym lokalne zwężenia do 1 m. W polskich rozporządzeniach brak jednoznacznego wskazania i stwierdzenia utrudnień i niebezpieczeństw, jakie mogą powodować parkujące na chodnikach samochody, a w ślad za tym - określenia sposobu i zasad ich ograniczenia.

Warunki, jakie powinny być zapewnione na przejściach dla pieszych w poziomie jezdni i bezkolizyjnych, sformułowane zostały w rozporządzeniu w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie . Mowa w nim o eliminowaniu wszystkich różnic wysokości w  obrębie przejścia w poziomie - zapewnieniu odpowiedniej szerokości wysepek dzielących, wykonywaniu na całej szerokości przejścia ramp niwelujących różnice wysokości między chodnikiem a jezdnią a wysepką dzielącą, torowiskiem tramwajowym itp. Odnośnie do przejść bezkolizyjnych zawarto przepis o konieczności wyposażenia ich w pochylnie, jeżeli w odległości do 200 m nie ma innego przejścia przez jezdnię dostosowanego do wymagań osób na wózkach inwalidzkich. Warunki, jakie powinny spełniać pochylnie, podane są w dalszych paragrafach tego rozporządzenia, a także w rozporządzeniach o budynkach i obiektach drogowych. W tym ostatnim wskazano także wyraźnie na konieczność zapewnienia dojść do kładek nad drogami, liniami tramwajowymi, kolejowymi i do tuneli przeznaczonych dla ruchu pieszych - pochylniami pod drogą. Niewykonanie pochylni warunkowane jest zapewnieniem osobom niepełnosprawnym możliwości przekraczania przeszkody w poziomie, w odległości nie większej niż 200 m. Podobnie pochylnie lub schody i pochylnie powinny prowadzić na chodnik wzdłuż mostów.

W rozporządzeniu zapisano, ze wraz z sygnałami świetlnymi mogą być stosowane sygnały dźwiękowe w postaci brzęczków, buczków albo komunikatów słownych oraz urządzeń wibracyjnych na sygnalizatorach. Przepis rozporządzenia nie jest jednoznaczny i nie obliguje do powszechnego stosowania sygnalizacji dźwiękowej. Ponadto dopuszczenie stosowania komunikatów słownych jest co najmniej dyskusyjne z punktu widzenia przepisów innych krajów, a zwłaszcza Unii Europejskiej i ze względu na turystów zagranicznych, nie znających języka polskiego. Należy spodziewać się, że będąca w końcowej fazie opracowania w Polskim Komitecie Normalizacyjnym i skierowana do ustanowienia Polska Norma Sygnalizacja dźwiękowa na przejściach dla pieszych z sygnalizacja świetlną - Sygnały dźwiękowe i wymagania ogólne przyczyni się do powszechnego stosowania odpowiednich rozwiązań i urządzeń.

Ze względu na konieczność zapewnienia osobom niepełnosprawnym możliwości dojazdu i postoju samochodu jak najbliżej celu podróży - domu. sklepu, urzędu itd., - w rozporządzeniach dotyczących dróg i budynków określone zostały wymagania odnośnie do usytuowania, wymiarów, wyposażenia, urządzenia, liczby i oznakowania stanowisk postojowych (nadziemnych oraz garażach podziemnych i wielopoziomowych). Wymagania odnoszą się do stanowisk przeznaczonych dla pojazdów przewożących lub kierowanych przez osoby niepełnosprawne mające trudności w poruszaniu się. W obydwu rozporządzeniach liczba stanowisk postojowych określona została dość enigmatycznie. Powoduje to, niestety, częste spory i wątpliwości co do odpowiedniego do jej wymagań zaprojektowania i wykonania. Zasady oznakowania tych stanowisk i uprawnienia do korzystania z nich, mimo że zapisane w rozporządzeniach, ciągle nie są zgodne z przyjętymi w innych krajach europejskich i wciąż jesteśmy w trakcie ich ujednolicenia.

Sprawa bezpieczeństwa i wygody, zwłaszcza niepełnosprawnych pasażerów autobusów, nie znalazła dotąd odpowiedniego odzwierciedlenia w rozporządzeniu dotyczącym dróg, w którym szerokość peronu autobusowego - 1,5 m oraz odległość wiaty przystankowej od krawędzi zatoki przystankowej - 1,5 m nie zapewniają odpowiednich warunków pasażerom na wózkach inwalidzkich. Wydaje się to niedopatrzeniem, zwłaszcza w świetle coraz powszechniejszego stosowania autobusów nisko podłogowych z rampami umożliwiającymi tym pasażerom stosunkowo łatwe korzystanie z nich.

PARAGRAFY NA NASZYCH USŁUGACH

• Dopuszczenie odstępstwa od przepisów techniczno-budowlanych nie może powodować ograniczenia dostępności dla osób niepełnosprawnych, zagrożenia życia ludzi lub bezpieczeństwa mienia (art. 9 ust. 1 ustawy Prawo budowlane).
• Niespełnienie przez służby plastyczne, projektantów, inwestorów, wykonawców przepisów prawa budowlanego, zawartych w ustawach i rozporządzeniach, może być przedmiotem skargi do powiatowego (wojewódzkiego) inspektora nadzoru budowlanego. W przypadku poważnych uchybień zasadne jest wystąpienie do Głównego Inspektora Nadzoru Budowlanego (GUNB), do którego można również zwracać się o szczegółowe wyjaśnienia w sprawach budzących wątpliwości i zastrzeżenia.
• W przeciwieństwie do rozwiązań innych krajów nie ma dotychczas Polskich Norm określających szczegółowo parametry techniczno-przestrzenne szeroko rozumianego projektowania bez barier. Do czasu ich ustanowienia celowe jest korzystanie, w miarę możliwości, norm innych krajów, dostępnych w Polskim Komitecie Normalizacyjnym np.: niemieckich DIN, angielskich BSI czy szwedzkich SS.

dr inż. Liliana Schwartz
Skrócona wersja tekstu zamieszczonego w poradniku
ABC... mieszkanie bez barier, wydanego przez
Fundację DOM DOSTĘPNY.